آیا ایران کنترل خود را بر شبه نظامیان شیعه از دست می دهد؟

آیا ایران کنترل خود را بر شبه نظامیان شیعه از دست می دهد؟

استیمسون ۵ فوریه ۲۰۲۴

نوشته محمد مظهری

ارتش ایالات متحده در ۲ فوریه ۲۰۲۴ به تلاقی حمله انتحاری پهبادی که منجر به کشته شدن سه سرباز آمریکایی و زخمی شدن ده ها نفر دیگر در پایگاهی دورافتاده در اردن شد یک سری حملات هوایی و موشکی را علیه شبه نظامیان تحت حمایت ایران در عراق و سوریه انجام داد.

این حملات که انتظار می رود همچنان ادامه یابد. برای جلوگیری از حملات بیشتر گروه های مورد حمایت ایران بود که از زمان آغاز جنگ اسرائیل و غزه در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ بیش از ۱۶۰ بار آمریکایی ها را در عراق و سوریه هدف قرار داده اند.

جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا اعلام کرد که آمریکا به دنبال جنگ گسترده تر با ایران یا هیچ کس دیگری در خاورمیانه نیست. ایران همچنین تمایل خود را برای مذاکراتی محدود نشان داده است. حسین امیر عبداللهیان وزیر امور خارجه ایران در توییترگفت: کاخ سفید به خوبی میداند که راه حل اجتناب از جنگ و بحران کنونی در منطقه از طریق سیاسی ممکن است و وجود دارد.

با این حال، اکرم الکعبی، رهبر حرکت النجیه یک شبه نظامی برجسته عراقی مورد حمایت ایران، با بیانیه ای در ۲ فوریه مبنی بر اینکه حمله ایالات متحده با پاسخ مناسب مواجه خواهد شد. موضع متفاوتی را نشان داده. این امر بر تعهد این گروه برای ادامه عملیات علیه آمریکایی ها تا زمانی که ایالات متحده ۲۵۰۰ سرباز خود را از عراق خارج کند و اسرائیل بمباران غزه را متوقف کند تأکید می کند.

همزمان، تلویزیون سوریه از وقوع آتش سوزی در پایگاه نظامی آمریکا در میدان گاز طبیعی کونیکو در شمال شرق دیرالزور خبر داد.

در طول سال ها خصومت و درگیری سایه ای بین ایالات متحده و ایران خطوط قرمز نانوشته ای وجود داشته است که برجسته ترین آنها این است که ایران و دستیارانش نباید آمریکایی ها را بکشند. حتی در ژانویه ۲۰۲۰، پس از کشته شدن سردار شهید قاسم سلیمانی، مهمترین شخصیت نظامی ایران در حمله هواپیمای بدون سرنشین آمریکا، واکنش ایران منجر به هیچ تلفاتی برای آمریکا نشد. ایران از قبل به مقامات عراقی هشدار داده بود که قصد دارد به پایگاهی که آمریکایی ها در آن مستقر هستند  حمله کند و آمریکایی ها بی درنگ به پناهگاه رفتند.

با این حال ترور سردار شهید سلیمانی به طور قابل توجهی بر توانایی ایران برای بسیج و هماهنگی شبه نظامیان افراطی در سراسر خاورمیانه تأثیر گذاشت. سردار شهید سلیمانی یک ژنرال کارکشته با ارتباطات گسترده با شبه نظامیانی از افغانستان و پاکستان گرفته تا حزب الله لبنان و حماس در فلسطین بود. در واقع سلیمانی به دلیل توسعه مفهوم «محور مقاومت» که شبه نظامیان را در سراسر منطقه برای مبارزه با حضور نظامی آمریکا در خاورمیانه متحد می کند. اعتبار دارد.

با این حال رابطه ایران و نیروهای نیابتی آن یک طرفه نیست محمد خواجویی روزنامه نگار و تحلیلگر سیاسی ایرانی به نویسنده این نوشتار گفت: «رابطه ایران و این شبه نظامیان صرفاً سلسله مراتبی نیست. این گروه ها علیرغم اینکه استراتژی های منطقه ای مشترک دارند و از نظر ایدئولوژیک با ایران همسو هستند گاه تا حدی استقلال را نشان می دهند.

مقامات اطلاعاتی آمریکا تایید کرده اند که کنترل تهران بر نیروهای نیابتی خود در خاورمیانه پس از مرگ سردار شهید سلیمانی کاهش یافته است. به عنوان مثال گمان میرود که تهران هیچ هشدار قبلی در مورد حمله ویرانگر حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر دریافت نداشته است. امری که واکنش گسترده اسرائیل را در پی داشت.

کشته شدن سربازان آمریکایی تهران را به تلاش برای مهار کتائب حزب الله کشاند گروهی که مسئول حمله مرگبار به پایگاه آمریکایی در مرز اردن و سوریه است. کتائب حزب الله در ۳۰ ژانویه اعلام کرد که عملیات علیه نیروهای آمریکایی در منطقه را تعلیق می کند. این اطلاعیه پس از سفر ژنرال اسماعیل قاآنی جانشین سردار شهید سلیمانی به عنوان فرمانده نیروی قدس بازوی خارجی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران به بغداد صورت گرفت.

کتائب حزب الله در سال ۲۰۰۳ توسط رهبر شبه نظامیان عراقی ابو مهدی المهندس که در سال ۲۰۲۰ در کنار سردار شهید سلیمانی ترور شد. تأسیس شد. کتائب حزب الله مانند حماس در فلسطین حزب الله لبنان و حوثی ها در یمن که همگی از حمایت ایران برخوردار هستند. توسط ایالات متحده به عنوان یک سازمان تروریستی معرفی شده است.

علیرغم این تصور رایج که تهران کنترل کاملی بر همه این گروه ها اعمال میکند واقعیت متنوع تر است. تنوع ایدئولوژی ها وهویت های مذهبی از جمله اختلافات سنی شیعی و درون شیعی وجود دارد.

این تنوع باعث ایجاد روابط نابرابر و گاه ضعیف بین ایران و متحدان منطقه ای آن شده است. بر خلاف حزب الله لبنان که به طور گسترده به عنوان قدرتمندترین بازیگر اقتصادی نظامی و سیاسی در آن کشور تلقی می شود. گروه های شبه نظامی پراکنده شیعه در عراق فاقد ان هستند. گروه های دیگر نیز بر اساس منافع و ایدئولوژی خود عمل می کنند.

روابط حماس با ایران به ویژه پرتنش بوده است. گروه مسلمان سنی شاخه ای از اخوان المسلمین مصر، در جریان خیزش های بهار عربی در سال ۲۰۱۱ که برای مدت کوتاهی اخوان المسلمین را در مصر و تونس به قدرت رساند، شهرت جدیدی را تجربه کرد. هنگامی که جنگ داخلی در سوریه آغاز شد حماس در کنار مخالفان رئیس جمهور بشار اسد قرار گرفت. و این یک گسست آشکار با ایران که به دفاع از نظام است برخواسته بود.

حمایت از مخالفان اسد حماس را در مخالفت با گروه های شیعی لبنان از جمله حزب الله و جنبش امل قرار داد، گروه هایی که به طور سنتی طرفدار رژیم ایران بوده و در راستای سیاست های منطقه ای ایران هستند، قرار داد.

به همین ترتیب حوثی های یمن اگرچه به دلیل هویت شیعی شان به ایران نزدیک تر هستند اما به زیدیه – شاخه ای متمایز از شیعه دوازده امامی غالب در ایران پایبند هستند تفاوتهای فرقه ای چالشهایی را برای تبدیل حوثی ها به یک نماینده تمام عیار مشابه حزب الله ایجاد میکند و مشخص نیست که آیا ایران علی رغم تسلیح و آموزش حوثی ها می تواند آنها را از هدف قرار دادن کشتی ها در دریای سرخ باز دارد یا خیر؟

روابط بین گروه های شیعه عراق و ایران نیز پیچیده است. شبه نظامیان عراقی به رهبری مقتدی صدر دارای احساسات ضد آمریکایی و ضد ایرانی هستند و برای دفاع از ناسیونالیسم عراق علیه دولتهای عراق تحت حمایت ایران قیام کرده اند. دیگر شبه نظامیان شیعه دوازده امامی در عراق مانند کتائب حزب الله، سرايا الخراساني، كتائب سيد الشهداء و عصائب اهل الحق روابط نزدیک تری با ایران نشان میدهند. البته به درجات مختلفه هدف این گروه ها با هدف قرار دادن منافع آمریکا بهبود جایگاه خود در برابر سایر جناح ها است. اهداف نهایی آنها شامل بیرون راندن نیروهای آمریکایی از عراق برای افزایش نفوذ خود بر کشور عراق است.

بر خلاف حزب الله لبنان که رفتار سازمان یافته و حرفه ای از خود نشان می دهد شبه نظامیان در عراق هر کدام مدعی رهبری خود هستند. خواجویی گفت: این گروه ها علیرغم اشتراک در ایدئولوژیها و اهداف استراتژیک مانند مخالفت با حضور آمریکا در عراق درگیری های داخلی را تجربه می کنند.

ترور ناجی الکعبی یکی از رهبران ارشد عصائب اهل الحق توسط افراد مسلح ناشناس در استان میسان عراق در ۴ فوریه پیچیدگی اوضاع در عراق را نشان میدهد این گروه مسلح با دیگر جناح های شیعه عراق از جمله جنبش صدر و کتائب امام علی درگیر بوده است.

حسین موسویان، دیپلمات سابق ایرانی محقق دانشگاه پرینستون به نویسنده گفت که از نظر او، حملات اخیر علیه اسرائیل و ارتش آمریکا به طور مستقل توسط خود گروه های شبه نظامی تصمیم گیری شد. با این حال ایران خود را نمی تواند از این اقدامات منصرف کند زیرا انجام این کار با شعارها و مواضع متعددی که علنا اتخاذ کرده، در تضاد است.

به نظر می رسد ایران در بحران خاورمیانه گرفتار شده است. این کشور به دنبال کسب اعتبار حمله حماس به اسرائیل و در عین حال اجتناب از عواقب انتقام و نیز حفظ متحدان کلیدی مانند حزب الله برای استفاده از آنها در صورت وقوع یک جنگ گسترده است. اما روابط ایران با این گروهها میتواند نتیجه معکوس داشته باشد اگر آنها خواسته های تهران را رد کنند و برنامه های خود را دنبال کنند. اعمال خشونت آمیز آنها به ایران قدرت می بخشد اما کشورهای عربی مورد حمایت ایالات متحده را نیز از خود دور می سازد و به معرفی ایران به عنوان یک کشور مشکل ساز کمک می کند.

محمد مظهری کارشناس علوم سیاسی است که از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۰ به عنوان سردبیر خبرگزاری مهر عربی و از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ به عنوان روزنامه نگار در روزنامه تهران تایمز فعالیت داشته است.