آیا ایران میتواند وابستگی به چین را به وسیله گشایش و تعامل اقتصادی با هند، متعادل کند؟

آیا ایران میتواند وابستگی به چین را به وسیله گشایش و تعامل اقتصادی با هند، متعادل کند؟

المانیتور؛ ۱۵ جولای

نویسنده: صابینا صدیقی

پروژه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال_جنوب برای روسیه، هند و جمهوری اسلامی ایران به یک موضوع فوری وضروری تبدیل شده است زیرا این پروژه به مسکو و تهران کمک میکند تا بازارهای جدید خود را توسعه دهند و تحریم ها را دور بزنند. کریدور بین المللی شمال_جنوب نام پروژه بزرگ حمل و نقل است که در پی توافق سه کشور هند ایران و روسیه در سال ۱۳۷۹ کلید خورد، کریدور شمال جنوب به عنوان یک پل ارتباطی مهم بین کشورهای اروپایی اسکاندیناوی و روسیه با مناطق خلیج فارس اقیانوس هند و جنوب شرقی آسیا شناخته میشود.

در این ماه و حتی با وجود این که تهران با رسمی شدن عضویت خود در سازمان همکاری شانگهای به رهبری چین (SCO) یک گام دیگر به سمت پکن برداشت و به این کشور نزدیکتر شد، اما پروژه هایش با روسیه و هند را نیز به طور همزمان پیش برد. از آنجایی که جمهوری اسلامی ایران با هند و چین و روسیه همکاری نزدیکی خواهد داشت ایجاد تعادل در روابط ممکن است دیگر به این سادگی نباشد.

در سوم جولای و در تهران نشستی سه جانبه با حضور جمهوری اسلامی ایران، روسیه و هند پیرامون تسهیل ترانزیت و توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب (INSTC) برگزار شد پروژه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب INSTC که توسط مسکو دهلی نو و تهران در سال ۲۰۰۰ آغاز شد میتواند پس از تکمیل پروژه اقیانوس هند و خلیج فارس را از طریق خاک ایران به دریای خزر متصل کند.

پروژه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب INSTC که قرار است به عنوان کریدوری ترانزیتی میان آسیای جنوبی خاورمیانه جمهوری اسلامی ایران آذربایجان به سمت روسیه عمل کند، میتواند به مسکو و تهران در توسعه بازارهای جدید و دور زدن تحریمها کمک کند از آنجایی که تجارت میان روسیه و جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۲۲ با ۲۰ درصد افزایش به حدود ۴,۹ میلیارد دلار رسید اجرای این پروژه فوریت پیدا کرده است.

اما راه آهن رشت – آستارا که از آذربایجان می گذرد؛ مسیری که وجودش برای اتصال بخش های محصور در خشکی کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب ، امری حیاتی است همچنان حلقه مفقوده این پروژه است. مسکو و تهران در تلاش برای سرعت بخشیدن به روند ساخت این خط آهن هستند . آنان در اوایل سال جاری توافقنامه ای امضا کردند و روسیه ۱٫۶ میلیارد یورو (۱٫۷۵ میلیارد دلار برای ساخت این خط آهن ظرف ۴۸ ماه سرمایه گذاری خواهد کرد.

یک دیپلمات اروپایی مستقر در اسلام آباد که خواست نامش فاش نشود در گفتگو با المانیتور خاطر نشان کرد: سه کشور هند جمهوری اسلامی ایران و روسیه کاملاً از اهمیت استراتژیک این کریدور بین المللی و تاثیر نمادینی که در کل منطقه دارد آگاه

هستند.

این دیپلمات در ادامه افزود: اما علیرغم برخی از اقدامات عملیاتی، که اخیرا برای راه اندازی مجدد این پروژه انجام شده است، تا زمان فعالیت این کریدور راه درازی در پیش است.

حتی با وجود اینکه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب INSTC گسترش یافته و ۱۱ کشور دیگر را هم شامل شده پیشرفت این پروژه همچنان بی هدف و نامنظم بوده است. در جولای سال گذشته، اولین قطار در امتداد کریدور حمل و نقل بین المللی شمال – جنوب ، وارد ایران شد در حالی که تا ماه سپتامبر تنها یک قطار از طریق بندر عباس شهری در ایران از رسیده است.

روسیه به هند رسیده

این منبع دیپلماتیک اذعان داشت: تأخیر در اجرای پروژه ریلی مذکور به دلیل موانع متعدد تنها یک نمونه از مشکلاتی است که این پروژه در سناریوی کنونی با آن مواجه خواهد شد به نظر من مشکل اصلی در دراز مدت پایداری تامین مالی سرمایه گذاری های کلان لازم برای ایجاد زیر ساخته ای مرتبط با پروژه کلی کریدور شمال – جنوب خواهد بود.

این دیپلمات با وجود عدم اطمینان از این موضوع که آیا مسکو و تهران می توانند تحریم ها را نادیده بگیرند یا خیر، افزود: «اگرچه پروژه کریدور شمال جنوب در تهران به عنوان راهی برای متعادل کردن درآمدهای نفتی و دیگر درآمدها تلقی میشود اما کشورهای درگیر باید بدانند که با وجود شبکه تحریم های بین المللی علیه جمهوری اسلامی ایران _ صرف نظر از اظهارات خوشبینانه مبنی بر داشتن حسن نیت _ تصور پیشرفت عملیاتی و لجستیکی قابل توجه در میان مدت بسیار دشوار خواهد بود.

اخیراً تهران چنان به بزرگترین شریک تجاری خود یعنی پکن متکی شده است که با کمال میل روابط دیپلماتیک خود را با عربستان سعودی از سر گرفت؛ زیرا چین میانجیگری کرده بود. جمهوری اسلامی ایران پس از پیشرفت ناچیز در احیای توافقنامه برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) با واشنگتن و متحدانش به پکن و متحدان این کشور مانند پاکستان نزدیکتر شد.

چین ممکن است حرف آخر را بزند

حفظ و داشتن شرایط برابر با مسکو و پکن برای جمهوری اسلامی ایران مسئله مهمی نیست؛ زیرا منافع چین و روسیه کم و بیش با منافع تهران همسو است. حتی پس از درگیری روسیه با اوکراین سرمایه گذاری ابتکار کمربند و جاده چین در روسیه متوقف نشد و در سال ۲۰۲۲ به ۱٫۶ میلیارد دلار رسید ،چین، روسیه و جمهوری اسلامی ایران چند ماه پیش حتی یک رزمایش دریایی مشترک را نیز با یکدیگر برگزار کردند.

آشوک سواین، استاد تحقیقات صلح و درگیری در دانشگاه اوپسالا در سوئد به المانیتور گفت که پکن ممکن است حرف آخر را بزند. وی در ادامه افزود: چین به شریک اصلی امنیتی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است. هرگونه توافق میان روسیه و ایران با هند میبایست با تایید چین انجام شود. جنگ طولانی مدت در اوکراین روسیه را نیز مجبور کرده است که در مقابل چین نقش دنباله رو را بازی کند.

بر  اساس گفته های سواین اگر کار به انتخاب میان چین و هند برسد روسیه بدون تردید به جای هند با چین همراه خواهد شد. علاوه بر این وابستگی هند به روسیه بسیار بیشتر از وابستگی روسیه به هند است، به همین دلیل است که هند علی رغم مخالفت های شدید ایالات متحده آمریکا همچنان در مورد درگیری در اوکراین در کنار روسیه ایستاده است. بنابراین، آینده کریدور حمل و نقل بین المللی شمال جنوب بستگی به این دارد که چین چگونه این پروژه را در رابطه با منافع ژئواستراتژیک خود در منطقه ارزیابی میکند.

در همین حال هند در ماه گذشته از سرمایه گذاری ۸۰ میلیون دلاری در بندر چابهار ایران خبر داد.

پروژه توسعه بندر چابهار با هدف اتصال هند به روسیه از طریق دریا و بخشی از کریدور شمال – جنوب از سال ۲۰۱۶ متوقف شده است زیرا شرکت ایندیا گلوبال پورتس گروه هندی با مسئولیت محدود که به عنوان اپراتور بندر چابهار منصوب شده است به دلیل مشکلاتی که در انتقال به موقع منابع مالی به ایران وجود داشت ، نتوانسته است این پروژه را تحویل دهد؛ هر چند معافیتهایی از تحریمهای آمریکا برای این بندر اعلام شده بود.

به منظور احیای این پروژه وزرای حمل و نقل جمهوری اسلامی ایران و هند سال گذشته برای گسترش نقش چابهار در ترانزیت و تجارت منطقه ای در تهران با یکدیگر دیدار کردند.

آقای علی اکبرصفایی ، رئیس سازمان بنادر و دریانوردی ایران اعلام کرد که اختلافات گذشته با اپراتور هندی چابهار برطرف شده و قرار است قرارداد جدیدی میان جمهوری اسلامی ایران و هند برای سرمایه گذاری ۸۰ میلیون دلاری در این بندر منعقد شود.

با این حال تا جایی که برای هند اهمیت دارد تعامل با پکن و دهلی نو در یک سطح ممکن است دیگر برای تهران ممکن نباشد زیرا چین چیزهای بیشتری برای ارائه دارد تا زمانی که توافق هسته ای برجام احیا نشود روابط جمهوری اسلامی ایران و هند نمیتواند واقعاً پیشرفت کند مگر اینکه ایران بار دیگر در روابط دوستانه تری با غرب قرار گیرد.

جالب اینجاست که هند با عضویت در سازمان همکاری شانگهای و همچنین عضویت همزمان در کواد، بلوک کوچکی متشکل از ایالات متحده ژاپن و استرالیا برای مقابله با نفوذ پکن روابط خود را هم با کشورهای شرقی و هم با کشورهای غربی متعادل میکند. اما اگر سازمان شانگهای بیش از حد ضد غرب شود، حضور دهلی نو در سازمان همکاری شانگهای میتواند برای آنها مشکل ساز شود گفتگوی چهارجانبه امنیتی که با عنوان “کواد” شناخته میشود یک گفت وگوی استراتژیک بین ایالات متحده، هند، ژاپن و استرالیا است که حفظ مذاکرات بین کشورهای عضو را باعث میشود. چین شکایت کرده است که این گروه نشان دهنده تلاشی برای تشکیل ناتوی آسیایی است. اعضای چهارگانه میگویند هدف این گروه تعمیق روابط اقتصادی دیپلماتیک و نظامی میان چهار کشور است و در حالی که آنها اغلب به صراحت این را نمیگویند، این مشارکتها به معنای سنگری در برابر تهاجم چین است.

طی اجلاس مجازی سالانه اخیر که در دهلی نو برگزار شد پکن پیشنهاد ایجاد بانک توسعه سازمان همکاری شانگهای را داد و شی جین پینگ رئیس جمهور چین از همه اعضا و سایر متحدان خواست تا در برابر تحریم های غرب مقاومت کنند و امنیت مشترک و صلح منطقه ای را تضمین کنند.

در این میان موضوعی بسیار قابل توجه وجود دارد اگرچه تهران و دهلی نو – در کنار پاکستان، روسیه و کشورهای آسیای مرکزی _ هر دو بخشی از سازمان همکاری شانگهای هستند اما دهلی نو همچنان از همه آنها جداست و با آنها تفاوت دارد، زیرا تنها عضوی است که بخشی از طرح کمربند و جاده چین نیست.

این دیپلمات گفت: رهبری و مقامات ایرانی از فرصتهای اقتصادی و دیپلماتیکی که هند و چین فراهم میکند آگاه هستند. توافقنامه همکاری ۲۵ ساله امضا شده میان جمهوری اسلامی ایران و چین و همکاری هند و ایران در بندر چابهار در تهران به عنوان داراییهای استراتژیک تلقی میشود.

برای تهران در این زمینه، برقراری تعادل در روابط خود با دهلی نو و پکن کار آسانی نیست این دیپلمات خاطر نشان کرد: جمهوری اسلامی ایران تلاش خواهد کرد عضویت تازه خود در سازمان همکاری شانگهای را بدون اینکه لزوماً به یکی دو نزدیکتر شود مدیریت کند،  به ویژه اگر احیای مذاکرات هسته ای با غرب گزینه های اقتصادی جذابی را برای مقامات ایران را ارائه دهد.

روسیه میتواند به هند کمک کند

در بلندمدت روسیه ممکن است کلید روابط بهتر میان چین و هند را داشته باشد روابطی که میتواند وضعیت توازن جمهوری اسلامی ایران را بسیار آسان تر کند؛ زیرا مسکو همچنان بزرگترین تامین کننده تسلیحات دهلی نو و همچنین منبعی برای کاهش قیمت نفت

روسیه است.

روسیه در درجه اول روابط خود را با هند به دلیل بازار تسلیحاتش حفظ میکند. این استراتژی همچنین به چین کمک می کند، زیرا هند را از همسویی کامل با ایالات متحده باز میدارد.

چین و هند در طول جنگ روسیه و اوکراین رویکرد دوجانبه مشابهی را در قبال مسکو در پیش گرفتند. هر دو از محکومیت مستقیم نسبت به روسیه خودداری کرده اند و به طور قابل توجهی از رویکرد اقتصادی و دیپلماتیک غرب فاصله گرفته اند. بطور منصفانه میتوان گفت که از نقطه نظر اقتصادی چین بیشتر با روسیه در ارتباط است. چگونگی تحول روابط چین و هند با روسیه، پویایی قدرت جدید در روابط بین پکن و دهلی نو را در میان مدت و بلندمدت تعیین خواهد کرد.

نکته جالب این است که پالایشگاه های هندی برای جلوگیری از تحریم ها پرداخت برخی از واردات نفت از روسیه را به یوان چین آغاز کرده اند؛ زیرا دهلی نو بزرگترین خریدار نفت روسیه از طریق دریا است – این در حالیست که اختلافات سیاسی طولانی مدت با پکن نادیده گرفته میشود.

اقدامات تلافی جویانه غرب علیه مسکو بر سر حمله نظامی به اوکراین جریانهای تجارت جهانی نفت  روسیه که بزرگترین صادرات این کشور است را تغییر داده است و هند به بزرگترین خریدار نفت روسیه که از طریق دریا حمل میشود تبدیل شده است دلار آمریکا مدتها ارز نفتی جهانی اصلی از جمله برای خرید توسط هند بوده است اما اکنون یوان به میزان فزاینده نقش مهمی را در سیستم مالی روسیه ایفا میکند؛ زیرا دسترسی مسکو به شبکه های مالی دلار و یورو به دلیل تحریم های بین المللی مسدود شده است چین هم برای تسویه پول عمده واردات انرژی خود از روسیه به استفاده از یوان روی آورده است.