ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎ ﺳﻪ ﻗﺮاﺋﺖ-دیدگاه سوم

 ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎ ﺳﻪ ﻗﺮاﺋﺖ

در قسمت دوم به بیان اینکه ترتیب قرآن بر اساس نزول آیات مبتنی بر دیدگاه مهندس بازرگان و استاد بهجت پور پرداخته  و انان را مورد نقد وبررسی قرار داده بود. و قسمت سوم و اخر ان که به سایر دیدگاه ترتیب نزول نگاه و آن را نقد بررسی کرده است

دﯾﺪﮔﺎه ﺳﻮم: ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮآن در دﻫﻪﻫﺎي اﺧﯿﺮ، ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازيﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي در ﺣﻮزه ارﺗﺒﺎط ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﻗـﺮآن ﺑـﺎ ﺣﻮادث و وﻗﺎﯾﻊ و واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﺷﮑﻞ ﮔﯿﺮي ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻋﺮﺻـﻪ اﻧﺪﯾﺸـﻪﻫـﺎي ﻗﺮآن ﭘﮋوﻫﺎﻧﻪ ﮔﺎم ﻧﻬﺎده اﺳﺖ.

ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن در ﺑﯿﺎن ارﺗﺒﺎط آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑـﺎ و اﻗﻌﯿـﺖﻫـﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺰول، آن را در ﻗﺎﻟﺐ اﺳﺒﺎب ﻧﺰول ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ. آﻧﻬﺎ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑـﺎور ﺑﻮدﻧـﺪ ﮐـﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن از ﻧﻈﺮ دارا ﺑﻮدن ﺳﺒﺐ ﯾﺎ ﻋﺪم آن ﺑﺮ دو دﺳﺘﻪ اﺳﺖ: دﺳﺘﻪاي ﮐـﻪ ﺑـﺪون ﻫﯿﭻ ﺳﺒﺐ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن در اﯾـﻦ دﺳـﺘﻪ، ﮐـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑـﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﻫﺪاﯾﺖ اﻧﺴﺎنﻫﺎ ﺑﻪ راه راﺳﺖ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ، ﻗﺮار دارد و دﺳـﺘﻪ دوم آﯾـﺎﺗﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل واﻗﻌﻪ ﯾﺎ ﺳﺆاﻟﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ.

اﻣﺎ ﻣﻌﺎﺻﺮان در ﺗﺒﯿﯿﻦ ارﺗﺒﺎط ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺷـﺮاﯾﻂ و وﻗـﺎﯾﻊ ﻋﺼـﺮ ﻧـﺰول از ﻣﻮﺿـﻮع اﺳﺒﺎب ﻧﺰول ﻋﺒﻮر ﮐﺮده و ﺑﺮ ﻧﻘﺶ واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﺎن ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺑﺮ ﺷﮑﻞ دﻫﯽ اﻟﻔﺎظ و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻗﺮآن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮده اﻧﺪ. ﻧﺼﺮ ﺣﺎﻣﺪ اﺑﻮزﯾﺪ، ﻣﺤﻤﺪ آرﮐـﻮن و ﺣﺴـﻦ ﺣﻨﻔﯽ ﺟﺰء اﯾﻦ ﮔﺮوه از روﺷﻨﻔﮑﺮان دﯾﻨﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ. (ﺑﺴﺎم اﻟﺠﻤﻞ، 132/)

ﺣﺴﻦ ﺣﻨﻔﯽ در ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »اﻟﻮﺣﯽ و اﻟﻮاﻗﻊ؛ دراﺳﮥ ﻓﯽ اﺳـﺒﺎب اﻟﻨـﺰول« ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن، ﻫﯿﭻ آﯾﻪاي از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑـﺪون ﺳـﺒﺐ ﻧـﺎزل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ، ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﺮآﻣﺪه از اﺳﺒﺎب و واﻗﻌﯿﺖﻫـﺎي ﺧـﺎرﺟﯽ اﺳـﺖ. (ﻫﻤﺎن، 26/)اﯾﻦ روﺷﻨﻔﮑﺮان ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺨﻤﻨﺪي ﻣﺘﻦ ﻗﺮآن ﺗﺄﮐﯿﺪ دارﻧﺪ، اﻣـﺎ ﻫـﯿﭻ ﮐﺪام در ﺣﻮزه ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول وارد ﮔﺎم ﻧﻨﻬﺎده اﻧﺪ.

آﻗﺎي دﮐﺘﺮ ﺟﻌﻔﺮ ﻧﮑﻮﻧﺎم ﺑﺎ اﺧﺘﺼﺎص ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪهاي از ﻓﻌﺎﻟﯿـﺖﻫـﺎي ﭘﮋوﻫﺸـﯽ ﺧﻮد ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاري و ﺗﺎرﯾﺨﻤﻨﺪي ﻗﺮآن و ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ آن، ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎور اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ دو ﻣﻮﺿﻮع و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺗﺤﻮﻟﯽ ﻣﻬـﻢ در ﻋﺮﺻﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ وﺟﻮد آورد.

دﯾﺪﮔﺎه اﯾﻦ ﻗـﺮآن ﭘـﮋوه ﺑـﺎ آﻧﭽـﻪ در دو دﯾﺪﮔﺎه ﻗﺒﻞ آﻣﺪ ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ. اﯾﺸﺎن از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳـﺎس ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧـﺰول ﺑـﺎ ﻋﻨـﻮان ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﺻﻄﻼح ﻣﻔﻬﻮﻣﯽ ﮔﺴﺘﺮده ﺗـﺮ از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول دارد.

در واﻗﻊ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧـﺰول، ﯾﮑـﯽ از اﻧﻮاع ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ. از اﯾﻦ رو ﻃﺒﻖ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه، ﻫﺮ ﺟﺎ ﮐﻪ ﭘﺎي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻣﯽآﯾﺪ، اﻋﻢ از اﯾﻨﮑﻪ ﯾﮏ ﺳﻮره ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد ﯾﺎ ﯾﮏ آﯾﻪ و ﯾﺎ ﯾﮏ واژه و ﯾﺎ ﺣﺘﯽ اﮔﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺰول ﻫﺮ ﯾﮏ از واژهﻫﺎ، آﯾﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﻮد. (ﻧﮑﻮﻧﺎم، ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮآن، 44-43/)

ﺑﻪ ﻧﻈﺮ دﮐﺘﺮ ﻧﮑﻮﻧﺎم اﻏﻠﺐ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮي ﮐﻪ از ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﻪ دﺳﺖ داده ﻣﯽﺷﻮد، ﺣﺎﺻﻞ ﻧﮕﺮﺷﯽ اﻧﺘﺰاﻋﯽ و ﮐﻠﯽ ﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ و ﺑﺮﯾﺪه از ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺰول آﻧﻬﺎ و ﺑﺎ ﺗﻠﻘـﯽ ﻣﺎوراﺋﯽ و آﺳﻤﺎﻧﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻗﺮآن اﺳﺖ، ﺣﺎل آﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﻧﮕﺮش و ﺗﻠﻘﯽ، آدﻣﯽ را از ﻓﻬﻢ ﺻﺎﺋﺐ و ﺻﺤﯿﺢ ﻣﺮاد اﻟﻬﯽ ﺑﺎز ﻣﯽدارد. (ﻧﮑﻮﻧﺎم، ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮره ﻋﻠـﻖ در ﺑﺴـﺘﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ، .63/ ) ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن ﻫﺮ واﺣﺪ ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺧﻄﺒـﻪ ﺧﻄﯿﺒـﯽ ﺣﮑـﯿﻢ و ﺑﻠﯿﻎ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﺴﺐ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺣﺎﻻت و ﺣﺎﺟﺎت ﻣﺮدم ﻋﺼﺮ و ﻣﺼﺮ ﻧﺰول ﻗﺮآن اﯾﺮاد ﺷﺪه اﺳﺖ. از اﯾﻦ رو ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت و اﺳﺒﺎب ﻧﺰول آﯾﺎت ﻗﺮآن در ﺧﻮد آﯾـﺎت اﻧﻌﮑـﺎس ﭘﯿﺪا ﮐﺮده اﺳﺖ. (ﻧﮑﻮﻧﺎم، در آﻣﺪي ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺬاري ﻗﺮآن، 123/)

از اﯾﻦ رو از ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن، ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ روش ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن، ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﻗـﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ اﺳﺖ؛ ﭼﻮن ﻗﺮآن ﻣﺘﻨـﯽ ﺗﺎرﯾﺨﻤﻨـﺪ اﺳـﺖ و ﻃـﯽ 23 ﺳـﺎل ﺑـﻪ اﻗﺘﻀـﺎي ﺷـﺮاﯾﻂ و ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﻋﺼﺮ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم(ص)ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و اﯾﻦ ﺷﺮاﯾﻂ و ﻣﻘﺘﻀـﯿﺎت، ﻗﺮاﯾﻦ ﺣﺎﻟﯽ و ﻣﻘﺎﻣﯽ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽروﻧﺪ و ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﻤﯽﺗﻮان داﺷﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮐﻼم ﺑﺪون ﻟﺤﺎظ ﻗﺮاﺋﻨﺶ ﺑﻪ درﺳﺘﯽ و روﺷﻨﯽ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد. اﻧـﺪك ﺗـﻮﺟﻬﯽ ﺑـﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ ﺷـﺮاﯾﻂ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ و ﺟﻐﺮاﻓﯿـﺎﯾﯽ وﯾـﮋه و ﺧﻄﺎب ﺑﻪ ﻣﺮدﻣﯽ ﺑﺎ رﻓﺘﺎرﻫﺎ و آداب و رﺳﻮم ﺧﺎص ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ، ﮐﺎﻓﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻔﻬﻤﺎﻧﺪ اﯾﻦ واﻗﻌﯿﺎت در ﻧﻮع ﺑﯿﺎن ﻗﺮآن ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬارﻧﺪ و ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﮥ ﻗﺮاﯾﻦ ﺣﺎﻟﯽ ﻓﻬﻢ ﻗﺮآن ﺗﻠﻘﯽ ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ و ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺘﻦ آﻧﻬﺎ، ﻓﻬﻢ ﻣﺒﻬﻢ ﯾﺎ ﻧﺎدرﺳﺘﯽ را از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ دﺳـﺖ ﻣﯽدﻫﺪ (ﻧﮑﻮﻧﺎم، ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮآن، .45/)

اﻟﺒﺘﻪ اﯾﺸﺎن ﻫﻢ اﻟﻬﯽ ﺑﻮدن ﻣـﺘﻦ ﻗـﺮآن و ﻫﻢ ﺟﺎوداﻧﮕﯽ ﭘﯿﺎمﻫﺎي ﻗﺮآن را ﺑﺎور دارﻧﺪ. (ﻧﮑﻮﻧـﺎم، ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺳـﻮره ﻋﻠـﻖ در ﺑﺴـﺘﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ، 65-64/)ﻃﺒﻖ ﺑﯿﺎن اﯾﺸﺎن، اﻧﮑﺎر ﻧﺎﭘﺬﯾﺮاﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﺧﺎص ﻧﺎزل ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﺑﯽﺗﺮدﯾﺪ رﻋﺎﯾﺖ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻣﻬﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﺣﺎل ﺑﺎﯾـﺪ ﭘﺮﺳـﯿﺪ: اﮔـﺮ رﻋﺎﯾـﺖ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺮ آن ﻧﺎزل ﺷﺪه، ﻣﻬﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ، ﭼﺮا ﺑﺎﯾـﺪ اﯾـﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن رﻋﺎﯾﺖ ﻧﺸﻮد؟ (ﻫﻤﺎن، 49/)

ﻋﻘﻞ ﻧﯿﺰ ﺣﮑﻢ ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﺑﺎﯾـﺪ اﻣـﺎم ﻋﻠـﯽ(ع) ﻣﺼﺤﻒ ﺧﻮد را ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺰول ﻣﺮﺗﺐ ﮐﺮده ﺑﺎﺷـﺪ؛ زﯾـﺮا از ﻃﺮﻓـﯽ ﺑـﺪﯾﻬﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﮑﯿﻢ اﺳﺖ و ﮐﺎري ﺑﯽﺣﮑﻤﺖ ﻧﻤـﯽﮐﻨـﺪ و ﺧﺪاوﻧـﺪ ﻗـﺮآن را ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺎزل ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺣﮑﻤﺘﯽ ﻣﺘﺮﺗﺐ ﺑـﻮده اﺳـﺖ؛چون   ﻓﺮﻣﻮد: (ﻓﺮﻗﺎن33-32/)

و ﻗﺎلَ اﻟﱠﺬﯾﻦَ ﮐَﻔَﺮُوا ﻟَﻮﻻ ﻧُﺰﱢلَ ﻋﻠَﯿﻪ اﻟْﻘُﺮْآنُ ﺟﻤﻠَﮥً واﺣﺪةً ﮐَﺬﻟﮏ ﻟﻨُﺜَﺒﺖ ﺑِـﻪ ورﺗﱠﻠْﻨﺎه ﺗَﺮْﺗﯿﻼً*وﻻ ﯾﺄْﺗُﻮﻧَﮏ ﺑِﻤﺜَﻞٍ إِﻻﱠ ﺟِﺌْﻨﺎك ﺑِﺎﻟْﺤﻖﱢ وأَﺣﺴﻦَ ﺗَﻔْﺴﯿﺮاً

و باز کافران گفتند که چرا این قرآن یکجا برای رسول نازل نشد؟ ما آن را این چنین فرستادیم تا تو را به آیات آن دل آرام کنیم و اطمینان قلب دهیم و آیات آن را بر تو مرتب به ترتیبی روشن و به آهستگی برخواندیم.

ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ(ع) ﻧﯿﺰ ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ و ﻟﺬا او ﺑﺎﯾـﺪ در ﻓُﺆادك و از اﻣﺮ ﻣﻬﻤﯽ ﭼﻮن ﺗﺮﺗﯿﺐ دادن ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﺣﮑﻤﺖ ﻋﻤﻞ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ.

اﮔﺮ ﭘﺬﯾﺮش اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﮐﻪ ﮐﺎر ﺧﺪاوﻧﺪ ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ اﺳﺖ ﻻزم اﺳﺖ، ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺒﻮل ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﻮاﻓﻖ ﻧﺰول ﺑﻮدن ﻗﺮآن ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ اﺳﺖ و اﮔﺮ ﻣﺴﻠّﻢ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺣﻀـﺮت ﻋﻠـﯽ(ع) ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ، ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺬﯾﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ ﯾﻌﻨﯽ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧـﺰول ﻣﺮﺗـﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ اﺳﺖ (ﻫﻤﺎن، .48/)

اﯾﻦ ﺳﺨﻦ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺗﻠﻮﯾﺤﯽ ﺑﺮ اﯾـﻦ اﻣـﺮ دﻻﻟـﺖ دارد ﮐـﻪ ﻗﺮآن ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﻏﯿﺮ ﺣﮑﯿﻤﺎﻧﻪ ﻣﺮﺗﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل، ﯾﮑﯽ از ﻣﺒﺎﻧﯽ اي ﮐﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪ، ﺑﯿﺎن ﺷﻔﺎف ﻣﻮاﺿﻌﺸﺎن در ﻣﻮرد اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮﺟﻮد در ﻗﺮآن را ﭼﮕﻮﻧﻪ ارزﯾﺎﺑﯽ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ.

ﺗﻔﺎوت ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺼﺤﻔﯽ ﺑﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺳﺆاﻟﯽ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻄﺮح اﺳﺖ، اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﻮرت ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﺮ اﺳـﺎس ﻧﺰول، ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن دﭼﺎر ﭼﻪ ﺗﻔﺎوت ﯾﺎ ﺗﻔﺎوتﻫﺎﯾﯽ ﻣﯽﺷﻮد. آﻗﺎي ﻧﮑﻮﻧﺎم اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت را ﺑﺴﯿﺎر ﮔﺴﺘﺮده ﻣﯽﺑﯿﻨﺪ و در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﺑﺴـﺘﺮ ﺗـﺎرﯾﺨﯽاش ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺮده و ﺑﻪ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﺑﺴﯿﺎر ﭼﺸﻤﮕﯿﺮ و ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار آن دﺳﺖ ﯾﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ، ﺑﺮاي آن ارزش و اﻫﻤﯿﺖ ﻓﺮاواﻧﯽ ﻗﺎﺋﻞاﻧﺪ. اﯾـﻦ دﺳـﺘﺎوردﻫﺎ ﭼﻨـﺪان ﭼﺸـﻤﮕﯿﺮ و ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺴﺎ اﻏﺮاق ﻧﺒﺎﺷﺪ اﮔﺮ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﻧﻮ ﺑﻮدن دﯾﻨـﯽ ﮐـﻪ ﺣﻀـﺮت ﻗﺎﺋﻢ(ع)آن را ﭘﺲ از ﻗﯿﺎم ﺧﻮد ﺗﺮوﯾﺞ ﺧﻮاﻫﻨﺪ ﮐﺮد (ﻣﺠﻠﺴﯽ، 135/52)، ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول و در ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽاش اﺳﺖ«. (ﻫﻤﺎن، 45/)

اﯾﺸﺎن اﯾﻦ ﺗﺄﺛﯿﺮ را ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﺧﺎص آﯾﺎت اﺣﮑﺎم، ﺑﻠﮑﻪ ﺑﻪ ﻫﻤﻪ آﯾـﺎت ﻗـﺮآن ﺗﻌﻤـﯿﻢ ﻣﯽدﻫﺪ. وي در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ:

»اﻫﻤﯿﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﻢ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﻪ آﯾﺎت اﻻﺣﮑـﺎم و آﯾـﺎت ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﻗـﺮآن اﺧﺘﺼﺎص ﻧﺪارد. ﻣﻼﺣﻈﻪ دﯾﮕﺮ آﯾﺎت ﻧﯿـﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ آﯾـﺎت ﻗﺼـﺺ و ﻗﯿﺎﻣـﺖ ﻧﺸـﺎن ﻣﯽدﻫﺪ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ ﻫﻢ ﺑﺎ رﻋﺎﯾﺖ ﻣﻨﺎﺳـﺒﺖ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ و ﻣﻘﺘﻀـﺎي ﺣـﺎل ﻣﺨﺎﻃﺒـﺎن در دورهﻫﺎي ﻣﮑﯽ و ﻣﺪﻧﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﻧﺪ و ﻟﺬا ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ زﻣﺎن و ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺰول آﻧﻬﺎ ﻧﯿﺰ ﺿﺮوري ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ«. (ﻫﻤﺎن، 49/)

اﻟﺒﺘﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺤﺘﺮم ﻧﮕﻔﺘﻪ اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل ﺳﻮره ﯾﻮﺳﻒ ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻘﻄﻊ زﻣﺎﻧﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ در آن ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ، داراي ﻣﻌﻨﺎي ﺧﺎﺻﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ در ﺷﺮاﯾﻂ دﯾﮕﺮي ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ، ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ دﯾﮕﺮي ﺑﻮد و ﻣﻌﻨﺎي آن ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻣﯽﮐـﺮد؟! ﺑـﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ادﻋﺎي ﺗﺎرﯾﺨﻤﻨﺪي در ﻣﻮرد ﻫﻤﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻗﺮآﻧﯽ ادﻋﺎي اﻏﺮاق آﻣﯿﺰ اﺳﺖ. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در اﯾـﻦ ﻧﻈﺮﯾـﻪ، ﯾﮑـﯽ از ﻧﺘـﺎﯾﺞ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ را از ﻣﯿـﺎن ﺑﺮداﺷـﺘﻦ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮي ذﮐﺮ ﮐﺮده و ﮔﻔﺘﻪ اﻧﺪ:

«ﭼﻨﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي اﮔﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﭘﯿﺪاﯾﺶ و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﺷﺮاﯾﻂ و ﺣﻮادث ﺑﺎﺷﺪ، ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دو ﭼﻨﺪان ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻗﺮﯾﺐ ﺑﻪ ﺗﻤﺎم اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮي از ﻣﯿﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺧﻮاﻫﺪ ﮔﺸﺖ». (ﻫﻤﺎن، 46/)

ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ ﻧﯿﺰ اﻏﺮاق ﺷـﺪه اﺳـﺖ. ﺑﺴـﯿﺎري از زﻣﯿﻨـﻪﻫـﺎي ﭘﯿﺪاﯾﺶ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻫﯿﭻ رﺑﻄﯽ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺰول ﻧﺪارد. ﺑﻪ ﻃـﻮر ﮐﻠـﯽ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺪه اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮي از ﺳﻪ ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻧﺎﺷﯽ ﻣﯽﺷـﻮد: ﻣـﺘﻦ ﻗـﺮآن، ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﺰول آﯾﺎت و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﻣﻔﺴﺮ.

در ﻣـﺘﻦ ﻗـﺮآن، اﻣـﻮري ﭼـﻮن اﻟﻔـﺎظ ﭼﻨـﺪ اﺷﺘﺮاك ﻟﻔﻈﯽ، ﺣﻘﯿﻘﺖ و ﻣﺠﺎز، ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺣﺮوف، ﻣﺮﺟﻊ ﺿﻤﯿﺮ، وﺟﻮه اﻋﺮاب، اﺧﺘﻼف در ﺗﻘﺪﯾﺮ، اﺟﻤﺎل ﻟﻔﻆ و اﺧﺘﻼف ﻗﺮاﺋﺎت ﻣﻮﺟﺐ اﺧﺘﻼف در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ. در ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﯾﺎت و اﻋﺘﻘﺎدات ﻣﻔﺴﺮ ﻧﯿﺰ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﭼﻮن اﺧﺘﻼف در ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻗﺎﺑـﻞ اﺳـﺘﻨﺎد در ﺗﻔﺴﯿﺮ، ﺑﺎورﻫﺎي ﮐﻼﻣﯽ و اﻋﺘﻘﺎدي ﻣﻔﺴﺮ و ﺟﻬﺖﮔﯿﺮيﻫﺎي ﻋﺼﺮي ﻣﻔﺴﺮ از ﻋﻮاﻣـﻞ ﻣﻬﻢ اﺧﺘﻼف در ﺗﻔﺴﯿﺮ از ﻧﺎﺣﯿﻪ ﻣﻔﺴﺮان اﺳﺖ³.

اﻟﺒﺘﻪ اﺧﺘﻼﻓﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﻘﺎﻟﻪ »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮآن« ﯾـﺎدآور ﺷـﺪه اﺳـﺖ، ﺑـﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ ﻣﻮرد اﺷﺎره ﻗﺎﺑﻞ ﻗﺒﻮل اﺳﺖ. ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ ﻣﻮﻗﻌﯿـﺖ ﻧﺰول و ﮔﺰارشﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد در ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻧﺰول ﺑﺮﺧﯽ آﯾﺎت ﺳﺒﺐ اﺧـﺘﻼف در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ.

اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺘﯽ در زﻣﺎن ﺻﺤﺎﺑﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار داﺷﺘﻪ اﺳﺖ. ﻧﻘﻞ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻤﺮ روزي ﺑﺎ ﺧﻮد ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻔﺖ و ﺷﮑﻮه داﺷﺖ از اﯾﻨﮑـﻪ ﭼﺴـﺎن اﻣـﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﺎ ﻫﻢ اﺧﺘﻼف ﻣﯽورزﻧﺪ و ﺣﺎل آﻧﮑﻪ ﭘﯿﻐﻤﺒﺮﺷﺎن ﯾﮑﯽ و ﻗﺒﻠـﻪﺷـﺎن ﻧﯿـﺰ ﯾﮑـﯽ اﺳﺖ. در ﻫﻤﯿﻦ ﺣﺎل اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﺑﻪ وي ﮔﻔﺖ: ﻗﺮآن در ﻣﯿﺎن ﻣﺎ ﻧﺎزل ﺷﺪ، ﺧﻮاﻧﺪﯾﻢ و ﯾﺎد ﮔﺮﻓﺘﯿﻢ و داﻧﺴﺘﯿﻢ ﮐﻪ در ﭼﻪ ﻣﻮرد ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ. اﻣﺎ ﭘﺲ از ﻣﺎ ﻣﺮدﻣﯽ ﻣﯽآﯾﻨـﺪ ﮐﻪ ﻧﻤﯽداﻧﻨﺪ و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت ﺣﺎل را درك ﻧﻤـﯽﮐﻨﻨـﺪ و رأي ﺧـﻮد را در ﻓﻬـﻢ ﻗﺮآن دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽدﻫﻨﺪ. اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف ﭘﯿﺪا ﻣﯽﺷﻮد و ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﮐﻪ اﺧﺘﻼف، ﮐﺎر را ﺑﻪ ﮐﺸﺘﺎر ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ. ﻋﻤﺮ از ﺷﻨﯿﺪن اﯾﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺧﺸﻢ ﮔﺮﻓﺖ و اﺑﻦ ﻋﺒﺎس را از ﻧـﺰد ﺧﻮد راﻧﺪ. اﺑﻦ ﻋﺒﺎس رﻓﺖ و ﻋﻤﺮ ﺳﺎﻋﺘﯽ اﻧﺪﯾﺸـﯿﺪ. ﮔﻔﺘـﻪ اﺑـﻦ ﻋﺒـﺎس ﺑـﻪ ﻧﻈـﺮش درﺳﺖ آﻣﺪ. او را ﺧﻮاﺳﺖ و ﮔﻔﺖ: آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﯽ ﺗﮑﺮار ﮐﻦ. اﺑﻦ ﻋﺒﺎس ﻧﯿﺰ ﭼﻨﺎن ﮐﺮد. ﻋﻤﺮ ﺳﺨﻦ او را ﺷﻨﯿﺪ و ﻓﻬﻤﯿﺪ و ﺷﮕﻔﺘﯽ ﮐﺮد. (راﻣﯿﺎر، 627/)

ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻋﻤﺪهﺗﺮﯾﻦ ﻣﺒﻨﺎي اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه، ﻣﺒﻨﺎي زﺑﺎن ﺷـﻨﺎﺧﺘﯽ اﺳـﺖ. ﭘـﯿﺶﻓـﺮض اﺳﺎﺳـﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮآن اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮاد ﺧﺪاي ﺗﻌﺎﻟﯽ از اﻟﻔـﺎظ و ﺗﻌـﺎﺑﯿﺮ ﻗـﺮآن ﻋﺒﺎرت از ﻫﻤﺎن ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺮب ﺣﺠﺎز در ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﻣـﯽﻓﻬﻤﯿﺪﻧـﺪ.

ﺑـﺮ اﯾـﻦ اﺳﺎس ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗـﺮآن ﺑﺎﯾـﺪ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن اﻃﻼﻋـﺎت و ﻣﻨـﺎﺑﻌﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻌﻬﻮدات ﻋﺮب ﺣﺠﺎز را در ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﺑﻪ ﻣﺎ ﮔﺰارش ﮐﻨﺪ.

ﺗﻠﻘﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن زﺑﺎن ﻣﺘﻌـﺎرف و راﯾـﺞ ﻋـﺮب ﺣﺠـﺎز ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ، ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ زﺑﺎن ﻣﺘﻌﺎرف آن ﻣﺮدم را ﺑﻪ ﻣﺎ ﺑﺸﻨﺎﺳﺎﻧﺪ. ﺑﻪ ﻣﻮﺟﺐ اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻓﺮض ﻫـﯿﭻ ﻟﻔـﻆ و آﯾـﻪاي در ﻗـﺮآن وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ آن ﻣﺮدم ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮاد ﺧﺪا از آن ﭘﯽ ﻧﺒﺮده ﺑﺎﺷﻨﺪ.

ﺑـﺮ اﯾـﻦ اﺳـﺎس، ﺗﻔﺴﯿﺮ ﯾﻌﻨﯽ ﭘﺮده ﺑﺮداﺷﺘﻦ از اﻟﻔﺎظ و ﻋﺒﺎرات ﻗﺮآن اﻣﺮي ﻋﺎرﺿﯽ اﺳﺖ و ﻧـﻪ ذاﺗـﯽ. ﯾﻌﻨﯽ ﻋﺮب ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﻣﺮاد اﻟﻬﯽ را از اﻟﻔﺎظ و ﻋﺒﺎرات ﻗﺮآن ﺑﻪ روﺷﻨﯽ در ﻣﯽﯾﺎﻓﺘﻨﺪ و ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮاي ﻣﺮدﻣﺎﻧﯽ ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ و ﻣﺼـﺮ ﻧـﺰول ﻗـﺮآن وﺟـﻮد و ﺣﻀﻮر ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ. ﺑﺮ اﺛﺮ ﮔﺬﺷﺖ زﻣﺎن و ﺗﻄﻮر ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ واژﮔﺎن و ﺗﻌﺎﺑﯿﺮ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و از ﻣﯿﺎن رﻓﺘﻦ ﻗﺮاﯾﻦ ﺣﺎﻟﯽ و ﻣﻘﺎﻣﯽ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭘﯿﺪا ﺷﺪ. (ﻧﮑﻮﻧـﺎم، ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮآن، 50-49/)

ﻧﻘﺪ دﯾﺪﮔﺎه ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ

درﺑﺎره اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ و ﻗﺮاﺋﺖ از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ ﯾﺎدآوري ﻣﯽﺷﻮد. ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ در ﻣﻮرد ﺳﻪ ﮔﺰاره ﻫﯿﭻ ﮐﺪام از ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﺗﺸﮑﯿﮏ ﻧﮑﺮده اﻧﺪ:

1– ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و آن ﺣﻀﺮت ﻧﯿـﺰ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺎن ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ، ﺑﺮ ﻣﺮدم ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪه اﺳﺖ. ﻣﺴﺘﻨﺪ اﯾﻦ ﮔﺰاره ﻧﺺ آﯾﺎت ﻗـﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ؛(ﻓﺮﻗﺎن(32/،)(اﺳﺮاء.(106/)

ﻟَﻮ ﻻ ﻧُﺰﱢلَ ﻋﻠَﯿﻪ اﻟْﻘُﺮْآنُ ﺟﻤﻠَﮥً واﺣﺪةً

چرا این قرآن یکجا برای رسول نازل نشد؟

و ﻗُﺮْآﻧـﺎً ﻓَﺮَﻗْﻨـﺎه ﻟﺘَﻘْـﺮَأَه ﻋﻠَﻰ اﻟﻨﱠﺎسِ ﻋﻠﻰ ﻣﮑْﺚ

و قرآني كه آن را بخش بخش كرديم تا آن را با تأنّي ودرنگ بر مردم بخواني

2 -داﻧﺴﺘﻦ ﻣﻨﺎﺳﺒﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﯾﺎت در آن ﻧﺎزل ﺷـﺪه اﺳـﺖ، در ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻗﺮآن ﻓﯽ اﻟﺠﻤﻠﻪ ﻧﻘﺶ دارد. ﻫﻤﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺨﺸﯽ از ﻗﺮآن ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﭘﯿﺸﺎﻣﺪﻫﺎ ﯾﺎ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﭘـﯿﺶ آﻣـﺪه اﺳـﺖ. ﺗﻘﺮﯾﺒـﺎً ﭘـﺎﻧﺰده درﺻﺪ از ﻗﺮآن داراي اﺳﺒﺎب ﻧﺰول ﺧﺎص ﺗﻠﻘﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ.

3 -ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ اوﻟﯿﻪ و ﮐﺎرﺑﺮدي واژهﻫﺎ و ﻋﺒﺎرات ﻗﺮآن ﺑﺎﯾـﺪ ﺗـﺎ آﻧﺠـﺎ ﮐـﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ، ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻋﺮﺑﯽ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﮐﻪ ﮐﺎرﺑﺮدﻫﺎي ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﻗﺮآن ﯾﺎ ﻧﺰدﯾـﮏ ﺑﻪ آن را ﮔﺰارش ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﺮد و ﺣﺘﯽ اﻻﻣﮑﺎن ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻮﺿﻮع ﻟﻪ و اﺳﺘﻌﻤﺎﻟﯽ آﻧﻬﺎ را در ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺑﻪ دﺳﺖ آورد. اﻣﺎ ﻣﻔﺴﺮان ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻋﻼوه ﺑﺮ اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎ، داراي ﭘﯿﺶ ﻓﺮضﻫﺎي دﯾﮕﺮي ﻧﯿﺰ ﺑﻮده اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺮار زﯾﺮ اﺳﺖ:

1– ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮآن ﻓﻘﻂ اﻋﺮاب ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب در ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﻧﺒﻮده اﻧﺪ، ﺑﻠﮑﻪ ﻫﻤـﻪ اﻧﺴﺎنﻫﺎ از ﺑﺪو ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ دﻧﯿﺎ ﺑﺮﭘﺎﺳﺖ، ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽآﯾﻨﺪ، ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺪون ﺷﮏ ﻣﺮدم ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب در ﻋﺼﺮ رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم، ﻣﺨﺎﻃﺒـﺎنِ اوﻟﯿـﻪ ﻗﺮآن ﺑﻮده اﻧﺪ.

2– ﻧﻤﯽﺗﻮان ادﻋﺎ ﮐﺮد ﮐﻪ ﭼﻮن ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺒﯿﻦ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳـﺖ، ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺮدم ﻋﺮب در آن زﻣﺎن ﺗﻤﺎم ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺮاد از ﻫﻤﻪ آﯾﺎت ﻗﺮآن را ﻣﯽﻓﻬﻤﯿﺪﻧـﺪ. در ﻫﯿﭻ زﺑﺎﻧﯽ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﻣﺮدﻣﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ آن زﺑﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ، ﺳﺨﻨﺎن ﯾـﮏ ﺧﻄﯿﺐ را ﮐﻪ ﺑﻪ آن زﺑﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﺑﻪ ﯾﮏ اﻧﺪازه ﺑﻔﻬﻤﻨﺪ. اﯾﻨﮑﻪ ﻗـﺮآن ﺑـﻪ زﺑـﺎن ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺒﯿﻦ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ، ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ زﺑﺎن ﺧﺎص ﯾﮏ ﻗﺒﯿﻠﻪ ﻧـﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﻧﯿﺴﺖ. ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ زﺑـﺎﻧﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻗﺒﺎﯾﻞ ﻗﺎﺑﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﻮده اﺳﺖ. ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾـﻦ ﻣﻮﺿـﻮع را ﺑﻪ زﺑﺎن ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﻣﺜﺎل زد. ﺑﻪ ﻃـﻮر ﻣﺜـﺎل، زﺑـﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴـﯽ در ﺟﻬـﺎن اﻣـﺮوز داراي ﻟﻬﺠﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ اﺳﺖ، اﻣﺎ زﺑﺎن اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺑﯿﻦاﻟﻤﻠﻠﯽ ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ ﻟﻬﺠﻪﻫـﺎ ﻗﺎﺑـﻞ ﻓﻬـﻢ اﺳﺖ. ﻣﮑﻪ ﻧﯿﺰ ﻣﺮﮐﺰ رﻓﺖ و آﻣﺪ ﺗﺠﺎري و ﻣﺬﻫﺒﯽ ﺑﻮده اﺳﺖ، از اﯾﻦ رو زﺑﺎن ﻋﺮﺑـﯽ در آﻧﺠﺎ از ﻏﺮاﺑﺖﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﻤﻮﻻً در زﺑﺎن ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻗﺒﺎﯾﻞ ﺑﻮده، ﺑﺮﮐﻨﺎر ﺑﻮده اﺳﺖ.

3– ﺑﯿﺸﺘﺮ آﯾﺎت ﻗﺮآن زﻣﺎﻧﻤﻨﺪ ﻧﯿﺴﺖ. وﺣـﯽ اﻟﻬـﯽ ﺑﯿﺸـﺘﺮ از آﻧﮑـﻪ ﺧﺼﻮﺻـﯿﺎت ﻋﺼﺮي و ﻣﺼﺮي ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن را در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿـﺮد، ﻧـﺎﻇﺮ ﺑـﻪ ﻫـﺪاﯾﺖ اﻧﺴـﺎن ﺑـﻪ ﺻـﺮاط ﻣﺴﺘﻘﯿﻤﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻄﺮت اﻧﺴﺎن ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ. ﻫﻤـﯿﻦ ﻃـﻮر ﺑﯿﺸـﺘﺮ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻗﺮآن ﺳﺨﻦ از واﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﻧﯿﺰ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﻣﺎوراﺋﯽ دارد ﮐﻪ زﺑﺎن و ﻗﻮﻣﯿﺖ و ﺗﺎرﯾﺦ و ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎي ﻧـﺰول ﻗـﺮآن در ﻣـﻮرد آﻧﻬـﺎ ﻫـﯿﭻ ﻧﻘﺸـﯽ ﻧـﺪارد. ﻧﻘـﻞ ﻗﺼﻪﻫﺎي ﻗﺮآن و ﻧﯿﺰ ﺧﺒﺮ دادن از زﻧﺪﮔﯽ ﭘﺲ از ﻣﺮگ و ﻧﯿﺰ ﻋﺎﻟﻢ ﻏﯿﺐ از اﯾﻦ دﺳﺘﻪ از آﻣﻮزهﻫﺎي ﻗﺮآن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻈﯿﻤﯽ از ﺣﺠﻢ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را در ﺑﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد. اﯾﻦ آﻣﻮزهﻫﺎ ﮐﻤﺎ ﺑﯿﺶ در دﯾﮕﺮ ﮐﺘﺐ آﺳﻤﺎﻧﯽ ﭘﯿﺸﯿﻦ ﮐﻪ ﻧـﻪ زﺑﺎﻧﺸـﺎن ﻋﺮﺑـﯽ ﺑـﻮده و ﻧـﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺸﺎن اﻋﺮاب ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب ﺑﻮده اﻧﺪ، ﺑﻪ ﻋﯿﻨـﻪ آﻣـﺪه اﺳـﺖ؛ (ﺷﻌﺮاء.96/  )

و إِﻧﱠـﻪ ﻟَﻔـﯽ زﺑـﺮِ اﻷوﻟﯿﻦ

و (ذکر عظمت) این قرآن در کتب انبیاء پیشین مسطور است.

4 -ﻫﻤﻪ واژهﻫﺎ و ﻋﺒﺎرات ﻗﺮآن را ﻧﻤﯽﺗﻮان در ﭼﺎرﭼﻮب ﻫﻤﺎن ﻣﻌﺎﻧﯽ ﻣﻮﺿﻮع ﻟﻪ و ﮐﺎرﺑﺮدي ﻋﺮب ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﻣﻌﻨﺎ ﮐﺮد. ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﺟﺮﯾﺎن اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺳﯿﺎﺳـﯽ وﻗﺘـﯽ ﺑـﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ، ﺑﻪ وﯾﮋه وﻗﺘﯽ ﻣﺪﻋﯽ اﯾﺠﺎد ﺗﺤﻮﻻت ﮔﺴﺘﺮده در ﺳﺎﺣﺖﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ زﻧﺪﮔﯽ اﻧﺴﺎن ﻣﯽﺷﻮد، ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﺧﻮد ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾﺪي را ﻣـﯽآﻓﺮﯾﻨـﺪ و ﺑـﻪ واژهﻫـﺎ و ﻋﺒﺎرتﻫﺎ، ﻣﻌﻨﺎﻫﺎﯾﯽ ﺗﺰرﯾﻖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ اﺻﻄﻼﺣﺎت ﺟﺪﯾﺪي ﺷﮑﻞ ﻣـﯽﮔﯿـﺮد.

ﻗﺮآن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﺘﻨﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﭙﺎي ﯾﮏ ﺗﺤﻮل ﺑﺰرگ ﮐﻪ ﺟﻨﺒـﻪﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠﻔـﯽ از ﻗﺒﯿـﻞ ﻓﻠﺴﻔﯽ، ﮐﻼﻣﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ داﺷﺘﻪ اﺳﺖ، از اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﺜﻨﺎ ﻧﯿﺴﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺑﺮﺧـﯽ از واژهﻫﺎ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺧﻮد ﻗﺮآن داراي ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺧﺎص ﺷﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﮔﺮ ﭼﻪ ﺑـﯽارﺗﺒـﺎط ﺑـﻪ ﻣﻌﺎﻧﯽ وﺿﻌﯽ و ﮐﺎرﺑﺮدي ﺷﺎن در ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﻧﯿﺴـﺘﻨﺪ، اﻣـﺎ در ﻓﺮﻫﻨـﮓ ﻗـﺮآن داراي ﻣﻌﻨﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ. دو ﻧﮑﺘﻪ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ: ﯾﮑﯽ آﻧﮑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﯾﮑﺴﺮ ﻋﺎرﺿﯽ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪ و دﯾﮕﺮ آﻧﮑﻪ ﺑﯿﺎن ﺷﺪ ﮐﻪ رﯾﺸﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﺗﻤﺎم اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮي آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ روش ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﻮد!

ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪه اي از ﻧﯿﺎز ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ، ﻧﯿﺎزﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﮔﺬر زﻣﺎن ﻋﺎرض ﺷـﺪه اﺳـﺖ. ﮔﺬﺷـﺖ زﻣـﺎن و ﭘـﺮده اﺑﻬـﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺮ ﺑﺮﺧـﯽ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖﻫﺎي ﻧﺰول اﻓﺘﺎده، ﻏُﺒﺎر ﻏﺮﺑﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔـﺮدات ﻗـﺮآن ﻧﺸﺴـﺘﻪ، ﻋـﺪم آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن ﺑﺎ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ و ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب و ﻧﯿﺰ ﭘﺮﺳﺶﻫﺎ، ﺷﺒﻬﺎت و ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻋﺼﺮي و اﻧﺘﻈﺎراﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﺮدم از ﻗﺮآن دارﻧﺪ، ﻫﻤﮕﯽ ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﻧﯿـﺎز ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن را داﻣﻦ ﻣﯽزﻧﻨﺪ. ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل ﻫﻤﻪ ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﺎرﺿﯽ ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ، ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺮﺧـﯽ ﻧﯿﺰ ذاﺗﯽاﻧﺪ.

اﺟﻤﺎل ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎت اﻻﺣﮑﺎم، آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ و ذوﺑﻄﻮن ﺑﻮدن ﻗـﺮآن از ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﯿﺎز ﺑﺮﺧﯽ از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ را ﻣﺴﻠّﻢ ﻣﯽﺳﺎزد. آﯾﺎت اﺣﮑـﺎم ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﯿﺎن ﺷﻮد. آﯾﺎت ﻣﺘﺸﺎﺑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﮑﻤﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻮد و ﻣﻌﺎﻧﯽ ﺑﻄﻨﯽ ﻧﯿﺰ ﭼﯿﺰي ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻣﻌﻨﺎي ﻇﺎﻫﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ. )رك: ﺷﺎﮐﺮ، ﻧﯿـﺎز ﺑـﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ؛ ذاﺗﯽ ﯾﺎ ﻋﺮﺿﯽ؟، (180-171/

ﻧﺘﯿﺠﻪ

از آﻧﭽﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪ، ﺑﺮ ﻧﮑﺎت زﯾﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺧﻼﺻﻪ و ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﺤﺚ ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﺷﻮد.

1 – ﻫﻤﻪ ﻣﻔﺴﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ روش اﺟﺘﻬﺎدي ﻗﺮآن را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده اﻧﺪ، ﺑﺮ ﻧﻘﺶ اﺳـﺒﺎب ﻧﺰول ﻗﺮآن و ﻧﯿﺰ ﺗﺎرﯾﺦ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺰول آﯾﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗـﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ ﻓـﯽ اﻟﺠﻤﻠﻪ اذﻋﺎن ﮐﺮده اﻧﺪ. اﻣﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﭘﺎي ﻣﯽﻓﺸﺎرﻧﺪ، ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺗﻮاﻓﻖ دارﻧﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﺑﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ واﻓﯽ ﺑﻪ ﻣﻘﺼـﻮد ﻧﺒـﻮده اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺰول و اﺳﺒﺎب ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺑﻬﺎي ﺑﯿﺸﺘﺮي داده ﺷﻮد ﺗﺎ ﻓﻬﻢ ﺑﻬﺘﺮ و روانﺗﺮي از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺣﺎﺻﻞ ﺷﻮد.

2– ﻃﺮﻓﺪاران ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول در ﻋﯿﻦ ﺗﻮاﻓﻖ ﺑﺮ ﻧﮑﺘـﻪ ﭘـﯿﺶ ﮔﻔﺘـﻪ، ﻫﻤﮕﯽ ﯾﮑﺴﺎن ﻧﻤﯽاﻧﺪﯾﺸﻨﺪ. اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺗﺎﮐﻨﻮن در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ اﺑﺮاز ﺷﺪه اﺳـﺖ و ﯾﺎ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻋﻤﻞ در آﻣﺪه اﺳﺖ را ﻣﯽﺗﻮان در ﺳﻪ اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺧﻼﺻﻪ ﮐﺮد: اﻟﻒ( اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺣﺼﻮل ﻓﻬﻢ ﺑﻬﺘﺮ در ﮔﺮو ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮآن در ﺑﺴﺘﺮ ﻃﺒﯿﻌﯽ آن ﮐﻪ ﻫﻤـﺎن ﺑﺴـﺘﺮ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ، ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد. ب( ﻗﺮآن ﺑﺎ روش ﻧﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ روش ﺧﺎﺻـﯽ در ﺗﺤـﻮل آﻓﺮﯾﻨﯽ در ﻓﺮد و ﺟﺎﻣﻌﻪ را ﭘﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺻﺪر اﺳﻼم ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺑﺎرز ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺷﮕﻔﺖآور اﯾﻦ روش اﺳﺖ، از اﯾﻦ رو اﻧﺘﻈﺎر ﺗﮑﺮار اﯾـﻦ ﺗﺤـﻮل ﻣﺒـﺎرك در ﺟﻮاﻣـﻊ اﻣﺮوزي ﻧﯿﺰ در ﮔﺮو ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و اﺟﺮاي آﻣﻮزهﻫﺎي ﻗﺮآن در ﻫﻤﺎن ﺑﺴﺘﺮ ﻧﺰول اﺳﺖ. ج( ﻗﺮآن ﯾﮏ ﻣﺘﻦ ﺗﺎرﯾﺨﻤﻨﺪ اﺳﺖ و ﻓﻬﻢ درﺳﺖ و واﻗﻌﯽ آن ﺗﻨﻬﺎ در ﮔﺮو آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﯿﺎت زﻣﺎن ﻧﺰول درك ﺷﻮد و ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻓﻬﻢ دﯾﮕﺮ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﻣﺘﻨﯽ ﻏﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﻤﻨﺪ ﻓﺮض ﮐﻨﺪ، ﻓﻬﻤﯽ ﺻﺎﺋﺐ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد، ﺑﻠﮑﻪ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ را در ﻓﻬـﻢ درﺳـﺖ ﻗﺮآن ﺑﻪ وﺟﻮد ﺧﻮاﻫﺪ آورد.

-3 دﯾﺪﮔﺎه اول ﺗﻨﻬﺎ در ﺻﺪد اﯾﺠﺎد زﻣﯿﻨﻪ ﺑـﺮاي ﻓﻬـﻢ روانﺗـﺮ ﻗـﺮآن اﺳـﺖ، اﻣـﺎ دﯾﺪﮔﺎه دوم ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﭘﯽ اﺣﯿﺎي دوﺑﺎره ﺑﻌﺪ اﺛﺮﺑﺨﺸﯽ ﻗﺮآن اﺳﺖ و دﯾﺪﮔﺎه ﺳـﻮم در ﭘﯽ اﺻﻼح ﻓﻬﻢ ﻗﺮآن اﺳﺖ، و ﭼﻨﯿﻦ ﻓﺮض ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐـﻪ ﻣﻔﺴـﺮان ﺑـﻪ دﻟﯿـﻞ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از زﻣﺎن ﻧﺰول و ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮدن ﺑﻪ ﻗﺮاﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺨﯽ، از ﻣﺮاد ﺣﻘﯿﻘـﯽ ﻣـﺘﻦ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ.

4– در دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي دوم و ﺳﻮم ﺑﺮﺧﯽ اﻏﺮاقﻫـﺎ و ﺗﻌﻤـﯿﻢﻫـﺎي ﻧـﺎروا ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ ﻣﯽﺧﻮرد. ﯾﮑﺴﺎن اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﻫﻤﻪ ﺟﻮاﻣﻊ و اﻧﺘﻈـﺎر ﺗﺤـﻮﻻﺗﯽ ﻣﺸـﺎﺑﻪ ﺗﺤـﻮﻻت ﺻـﺪر اﺳﻼم در ﻧﻈﺮﯾﻪ دوم و ﻧﯿﺰ ﺗﻌﻤﯿﻢ ﺗﺎرﯾﺨﻤﻨﺪي ﺑﻪ ﻫﻤﻪ آﯾﺎت و آﻣﻮزهﻫـﺎي ﻗﺮآﻧـﯽ در ﻧﻈﺮﯾﻪ ﺳﻮم از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮاﺿﻌﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺴﺘﻪ ﻧﻘﺪ و اﻣﻌﺎن ﻧﻈﺮ اﺳﺖ.

ﭘﯽﻧﻮﺷﺖﻫﺎ:

1– اﯾﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ در ﺳﺎل 1363 ﺧﻮرﺷﯿﺪي ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺆﺳﺴﻪ اﻧﺠﺎم ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ.

2– ﯾﺎدآوري ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺷﺎدروان ﻣﻬﻨﺪس ﺑﺎزرﮔﺎن در ﮐﺘﺎب ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﻗـﺮآن، ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻓﺮﺿﯿﺎت ﺧﻮدش، ﻗﺮآن را در 194 ﺑﺨﺶ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪي ﮐﺮده اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﺑﺨﺶﻫﺎ ﯾﮏ واﺣﺪ ﻧﺰول را ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدﻫﺪ. اﯾﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺤﺎﺳـﺒﺎﺗﯽ ﮐـﻪ اﻧﺠـﺎم داده، واﺣـﺪﻫﺎي ﻧـﺰول ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺳﺎلﻫﺎي رﺳﺎﻟﺖ را ﻧﯿﺰ ﻣﺸﺨﺺ ﮐﺮده اﺳﺖ. رك: ﻣﻬﺪي ﺑﺎزرﮔﺎن، ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﻗﺮآن، ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي ﺟﻌﻔﺮي، ﺷﺮﮐﺖ ﺳـﻬﺎﻣﯽ اﻧﺘﺸـﺎر، ﺗﻬـﺮان، ﭼـﺎپ ﭼﻬﺎرم، 1360ش، ﺻﺺ127-116 )ﺟﺪول ﺷﻤﺎره .(14

3– ﺑﺮاي ﺗﻔﺼﯿﻞ در ﻣﻮرد ﻫﺮ ﯾﮏ از اﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﺪ ﺑﻪ: ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ ﺷﺎﮐﺮ، رﯾﺸـﻪ ﯾﺎﺑﯽ اﺧﺘﻼﻓﺎت ﺗﻔﺴﯿﺮي، ﺻﺤﯿﻔﻪ ﻣﺒﯿﻦ، ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ 26، ﺻﺺ.58-46

ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎ ﺳﻪ ﻗﺮاﺋﺖ

ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ:

1. آل ﻏﺎزي، ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻣﻼﺣﻮﯾﺶ؛ ﺑﯿﺎن اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﺐ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﻨﺰول، دﻣﺸﻖ، ﻣﻄﺒﻌﮥ اﻟﺘﺮﻗﻰ، 1382ق.

2. ﺑﺎزرﮔﺎن، ﻣﻬﺪي؛ ﭘﺎ ﺑﻪ ﭘﺎ وﺣﯽ، ﺗﻬﺮان، دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﯽ، 1374ش.

3. ﺑﺴﺎم اﻟﺠﻤﻞ؛ اﺳﺒﺎب اﻟﻨﺰول، ﺑﯿﺮوت، دار اﻟﺒﯿﻀﺎء، 2005م.

4. ﺑﻬﺠﺖﭘﻮر، ﻋﺒﺪاﻟﮑﺮﯾﻢ؛ ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ وﺣﯽ، ﻗﻢ، ﺳﺒﻂ اﻟﻨﺒﯽ، 1387ش.

5. ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ، ﻋﺒﺪاﷲ؛ ﺗﺴﻨﯿﻢ، ﻗﻢ، اﺳﺮاء، 1378ش.

6. دروزه، ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺰّه؛ اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ اﻟﺤﺪﯾﺚ، ﻗﺎﻫﺮه، ﻋﯿﺴﯽ اﻟﺒﺎﺑﯽ، 1376ق.

7.  ﺳﯿﺮة اﻟﺮﺳﻮل، ﺻـﻮر ﻣﻘﺘﺒﺴـﻪ ﻣـﻦ اﻟﻘـﺮآن اﻟﮑـﺮﯾﻢ، ﺑﯿـﺮوت، اﻟﻤﮑﺘﺒـﮥ؛ اﻟﻌﺼﺮﯾﻪ، ﺑﯽﺗﺎ.

8. راﻣﯿﺎر، ﻣﺤﻤﻮد؛ ﺗﺎرﯾﺦ ﻗﺮآن، ﺗﻬﺮان، اﻣﯿﺮ ﮐﯿﺒﺮ، 1362ش.

9. ﺷﺎﮐﺮ، ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ؛ »ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ، ذاﺗﯽ ﯾﺎ ﻋﺮﺿـﯽ؟«، ﻣﻘـﺎﻻت و ﺑﺮرﺳـﯽﻫـﺎ، دﻓﺘـﺮ 74، .1382

10؛ ﻋﻠﻮم ﻗﺮآﻧﯽ، ﻗﻢ، داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ، 1387ش.

11. ﺷﺒﺮ، ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﷲ؛ ﺗﻔﺴﯿﺮ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑﺮﯾﻢ، ﻗﻢ، ﻣﺆﺳﺴﮥ دار اﻟﻬﺠﺮة، 1410ق.

12. ﻋﯿﺎﺷﯽ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻣﺴﻌﻮد؛ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻋﯿﺎﺷﯽ، ﺗﻬﺮان، ﻣﮑﺘﺒﮥ اﻟﻌﻠﻤﯿﮥ اﻻﺳﻼﻣﯿﮥ، 1380ق.

13. ﮐﻠﯿﻨﯽ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب؛ اﺻﻮل ﮐﺎﻓﯽ، ﺗﻬﺮان، دﻓﺘﺮ ﻧﺸﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ:، 1348ش.

14. ﻣﺠﻠﺴﯽ، ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﻗﺮ؛ ﺑﺤﺎر اﻻﻧﻮار، ﺑﯿﺮوت، دار اﺣﯿﺎء اﻟﺘﺮاث اﻟﻌﺮﺑﯽ، 1403ق.

15. ﻧﮑﻮﻧﺎم، ﺟﻌﻔﺮ؛ »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻗﺮآن«، ﭘﮋوﻫﺶ دﯾﻨﯽ، ﺷﻤﺎره 19، ﭘﺎﯾﯿﺰ و زﻣﺴﺘﺎن .1388

16؛ »ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺳﻮره ﻋﻠﻖ در ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ«، ﻣﻘﺎﻻت و ﺑﺮرﺳـﯽﻫـﺎ، ﺷـﻤﺎره 74، .ش1382

17؛ در آﻣﺪي ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﮔﺬاري ﻗﺮآن، ﺗﻬﺮان، ﻧﺸﺮ ﻫﺴﺘﯽ ﻧﻤﺎ، 1380ش.

 

ﻣﺤﻤﺪﮐﺎﻇﻢ ﺷﺎﮐﺮ

داﻧﺸﯿﺎر ﮔﺮوه ﻋﻠﻮم ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ