توافق ایران و عربستان آنها این کار را از روی علاقه به یکدیگر انجام ندادند

توافق ایران و عربستان آنها این کار را از روی علاقه به یکدیگر انجام ندادند

ریسپانسیبل استیت گرفت؛ ۸ سپتامبر

نویسنده: جورجیو کافیبرو

ارزیابی کلی این توافق پس از شش ماه تصمیم برای احیای روابط توسط هر دو طرف عربستان و ایران با محاسباتی منطقی و به دور از احساس صورت گرفته است.

پس از هفت سال قطع روابط دیپلماتیک توافق عادی سازی مجدد روابط میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی با میانجیگری چین که در دهمین روز از ماه مارس امضا شد یک پیشرفت بزرگ در تغییر حرکت خاورمیانه به سمت کاهش تنش میان رقبای منطقه ای بود. نزدیک به شش ماه بعد تنش زدایی از روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی همچنان در مسیر خود باقی است.

ماه گذشته آقای حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران با محمد بن سلمان، ولیعهد و نخست وزیر عربستان سعودی در جده دیدار و وی را به تهران دعوت کرد سپس در ۵ سپتامبر، عبدالله العنزی سفیر عربستان سعودی در ایران که پیشتر سفیر این کشور در عمان بود، وارد تهران شد در همان روز آقای علیرضا عنایتی سفیر جمهوری اسلامی ایران در عربستان سعودی که پیشتر سفیر جمهوری اسلامی ایران در کویت بود وارد ریاض شد. چنین تحولاتی حاکی از علاقه هر دو طرف به بهبود بیشتر روابط دوجانبه است.

همانطور که عبدالله العنزی سفیر عربستان سعودی در ایران بیان کرد، مقامات سعودی بر اهمیت تقویت روابط افزایش تعامل … و پیش بردن روابط به افق های گسترده تر تاکید دارند. این دیپلمات ارشد سعودی افزود: عربستان سعودی و ایران دو کشور همسایه دارای مؤلفه های اقتصادی، منابع طبیعی و مزیت های بسیاری هستند که به ارتقای جنبه های توسعه و رفاه، ثبات و امنیت در منطقه به نفع دو کشور و دو ملت برادر کمک می کند .

امضای توافق عادی سازی روابط میان ایران و عربستان سعودی که پس از تقریباً دو سال و با میانجیگری عراق و عمان در پکن انجام شد از روی عشق و علاقه متقابل نبود. در عوض این توافق ناشی از وجود منافعی برای تهران و ریاض از تنش زدایی در این زمان خاص بود در نهایت آنها متوجه شدند که خصومت های دهه گذشته بین دو قدرت منطقه ای به نفع هیچ یک از طرفین نبود هر دو کشور ایران و عربستان سعودی به جای ادامه تنش های فزاینده به دلایل مختلف صلح سرد را بهترین گزینه دیدند

انگیزه های طرفین برای تنش زدایی  

محور سیاست خارجی دولت دکتر ابراهیم رئیسی دکترین در اولویت قرار دادن همسایگان است. با ادامه بدتر شدن و تنش در روابط میان جمهوری اسلامی ایران و کشورهای غربی تهران نه تنها می خواهد روابط نزدیکتری با چین و روسیه برقرار کند بلکه میخواهد روابط بهتری با کشورهای اسلامی همسایه خود از جمله اعضای شورای همکاری خلیج فارس و کشورهای آسیای میانه نظیر پاکستان نیز برقرار کند. جمهوری اسلامی ایران امیدوار است که این امر ضمن کمک به دور زدن تحریم ها و کاهش فشارهای ایالات متحده آمریکا تضمین کننده منافع اقتصادی برای این کشور باشد.

از سوی دیگر ریاض دریافته که جذب سرمایه گذاری خارجی کافی برای موفقیت اجرای چشم انداز ۲۰۳۰ محمد بن سلمان نیازمند ثبات بیشتر در داخل و در سراسر منطقه است این نتیجه گیری تنش زدایی با ایران را به امری ضروری برای عربستان تبدیل می کند به ویژه با توجه به نفوذ تهران بر شورشیان حوثی یمن، که حملات پهپادی و موشکی آنها علیه زیرساخت های سعودی تا زمان اجرای آتش بس آوریل ۲۰۲۲ آسیب های قابل توجهی به این کشور وارد کرده بود.

باربارا اسلاوین، یکی از اعضای برجسته مرکز استیمسون مستقر در واشنگتن، به ریسپانسیبل استیت گرفت گفت: «تصمیم برای احیاء روابط توسط هر دو طرف با محاسباتی منطقی مربوط به صلح سرد گرفته شده است جمهوری اسلامی ایران میخواهد اثبات کند که در منطقه خاورمیانه کشوری منزوی نیست، در حالی که عربستان، به موازات اینکه تلاش میکند اهداف بلند پروازانه اقتصادی خود را محقق کند، خواهان یک تضمین قابل اعتماد در برابر حملات خارجی است.

با این حال تهران و ریاض همچنان به یکدیگر مشکوک هستند از منظر جمهوری اسلامی ایران، شراکت ریاض با واشنگتن همچنان یک تهدید بزرگ برای امنیت خلیج فارس است، در حالی که به نظر میرسد عربستان سعودی هم چنان رفتار منطقه ای ایران را به عنوان تهدیدی بی ثبات کننده میشناسد که منافعش را تهدید میکند

در واقع نزدیک به شش ماه پس از آن توافق دیپلماتیک میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی پیشرفت کمی داشته است. علی واعظ از گروه بحران بین المللی در مصاحبه ای با ریسپانسیبل استیت گرفت خاطر نشان کرد: روابط دو کشور هنوز به یک عادی سازی واقعی تبدیل نشده است اما تا زمانی که ایران با متحد استراتژیک و کلیدی ریاض یعنی ایالات متحده درگیر است وضعیت به همین منوال خواهد بود و این هدف دور از انتظار به نظر میرسد سایه بزرگ و طولانی بن بست هسته ای میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا مانع از برقراری مجدد روابط اقتصادی میان تهران و ریاض میشود و این امر در نهایت میتواند تنش های منطقه ای را شعله ور کند که این اتفاق میتواند بار دیگر به روابط دوجانبه میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی آسیب بزند.

استقرار اخیر ۳ هزار ملوان و تفنگدار آمریکایی در آب های نزدیک ایران تنها منجر به تهدیدهای بیشتر تهران علیه ایالات متحده آمریکا شده است که این تحولات میتواند پیامدهای عمده ای برای روابط ایران و عربستان داشته باشد.

تقریباً پس از شش ماه به نظر میرسد هیچ یک از طرفین آماده چشم پوشی از یکدیگر با صدور اعلامیه های طولانی، که اغلب اختلافات جدی را رد می کنند؛ نباشد.

جوزف کچیچیان، یکی از اعضای ارشد مرکز ملک فیصل در ریاض به ریسپانسیبل استیت گرفت گفت «مانند همه قراردادهای دیپلماتیک تلاش دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران و عربستان با میانجیگری چین در بهترین حالت یک پروسه ای است که در جریان است در حالی که بسیاری به این نتیجه رسیدند که این دو کشور تحت نظارت نزدیک چین، به سرعت دست به ابتکارات جدیدی خواهند زد، اما واقعیت این است که ریاض همچنان نسبت به تعهد تهران جهت پایان دادن به مداخلاتش درکشورهای عربی و تحت تأثیر قراردادن امور داخلی این کشورها محتاط بوده و هست تقریباً پس از گذشت شش ماه، به نظر میرسد هیچ یک از طرفین هنوز آماده نیستند که به صورت علنی اعلام کنند که اغلب اختلافات جدی میانشان مرتفع شده هیچ یک از طرفین هنوز آماده خام شدن توسط بیانیه های دهان پرکنی که اغلب اختلافات جدی را رد میکنند، نیستند.

پیوستن به اسرائیل

عربستان سعودی  تاکنون با پیروی از ابوظبی و پیوستن به توافقنامه ابراهیم خودداری کرده است. ریاض تاکید میکند که عادی سازی روابط با تل آویو مستلزم امتیازات قابل توجهی از سوی اسرائیل به فلسطینی ها است. با توجه به اینکه دولت راست افراطی اسرائیل در حال حاضر در قدرت است، بعید است که چنین امتیازاتی ارائه شود. با این وجود تلاش برای وارد کردن عربستان سعودی به توافقنامه ابراهیم، اولویت اصلی سیاست خارجی تیم بایدن است. جای سوال دارد که این موضوع چگونه بر تنش زدایی میان جمهوری اسلامی ایران و عربستان تاثیر میگذارد .

میزان همگرایی بین ریاض و تل آویو میتواند پیامدهای منفی برای روابط ایران و عربستان داشته باشد. در نهایت تهران روابط دیپلماتیک بین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس و اسرائیل را به خودی خود یک تهدید نمیبیند به مراتب بیشتر نگران این است که چگونه پیمان ابراهیم میتواند به افزایش ردپای نظامی اسرائیل در نزدیکی خاک جمهوری اسلامی ایران منجر شود.

جمهوری اسلامی ایران در صورت عادی سازی روابط عربستان با اسرائیل، خود را موظف میداند ریاض را محکوم کند و در آماده باش برای هرگونه بخش نظامی یا اطلاعاتی چنین توافقی خواهد بود. باربارا اسلاوین توضیح داد که این امر قابل تحمل نخواهد بود.

جواد حیران نیا مدیر گروه مطالعات خلیج فارس در مرکز تحقیقات علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه در ایران گفت: «ایران از همگرایی نظامی و امنیتی بیشتر اعراب خلیج فارس با اسرائیل در قالب هایی مانند سامانه مشترک پدافند هوایی هراس دارد. »

ایران میداند که با تشکیل چنین سیستمی کفه ترازو به ضررش تغییر خواهد کرد به همین دلیل ایران از رونمایی از موشک های مافوق صوت با قابلیت عبور از هر سامانه دفاع موشکی خبر داده است. حیران نیا افزود: «جمهوری اسلامی ایران به کشورهای حاشیه خلیج فارس این پیام را میدهد که گسترش روابط و همگرایی قوی در منطقه با ،اسرائیل، امنیت آنها را تضمین نمی کند.»

نشانه های بهبود روابط

با نگاهی به آینده شاخص های خاصی میتوانند به ارزیابی وضعیت رو به رشد روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان کمک

کنند.

واعظ با اشاره به این که جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی قبلاً دوره های تنش زدایی مانند آنچه در طول دهه ۱۹۹۰ اوایل دهه ۲۰۰۰ اتفاق افتاد را تجربه کرده اند به ریسپانسیبل استیت گرفت گفت که بعید است وضعیت فعلی در آزمون زمان مقاومت کند مگر اینکه در قالب تعاملات سیاسی در سطح بالا نهادینه شود کمیته های دوجانبه دائمی که فعالانه برای تعمیق روابط بین دو کشور در سطوح مختلف کار میکنند و گفت وگوی فراگیر امنیتی منطقه ای که باعث شروع به تفکر در مورد یک روش زندگی قابل تحمل و پایدار برای همه سهامداران کلیدی میشود.

عزيز الغاشیان یکی از همکاران موسسه کشورهای عربی خلیج فارس در واشنگتن توضیح داد که شاخص اصلی چگونگی توسعه روابط ایران و عربستان، فقدان درگیری یا اختلاف نخواهد بود در عوض واکنش جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی به این مسائل حساس مانند مناقشه میدان گازی الدره (آرش) و تنشهای حل نشده بر سر یمن چگونه است از چه زبانی استفاده کنند و چه نوع احساساتی در مذاکره برای این حساسیتها خواهند داشت.

میدان نفتی گازی- آرش که کشورهای عربی آن را الدره مینامند حدود ۶۰ سال پیش از سوی یک شرکت ژاپنی کشف شد. ذخیره در جایگزین گاز این میدان ۲۰ تریلیون فوت مکعب و ذخیره نفت در جای آن هم نزدیک به ۳۱۰ میلیون بشکه برآورد میشود. جمهوری اسلامی ایران و کویت ده ها سال است که بر سر منابع این میدان باهم اختلاف دارند و عربستان نیز در سال های اخیر با کویت برای توسعه این میدان قرارداد امضا کرده است.

از نظر اسلاوین تقریباً شش ماه پس از اعلام توافق دیپلماتیک در چین، انتظارات کمی برای بهبود روابط دوجانبه وجود دارد. وی گفت انتظار دارم فضای بهتری برای زائران ایرانی که به حج میروند و رونق متوسطی در ورزش و سایر مبادلات به علاوه تجارت محدود کالاهای غیر تحریمی ایجاد شود. این در حالیست که او ارزیابی میکند که آشتی جمهوری اسلامی ایران و عربستان بسیار سطحی خواهد بود.

با این وجود به همان اندازه که باید هرگونه خوشبینی در مورد نزدیکی کامل دو کشور تعدیل شود، وضعیت فعلی روابط ایران و عربستان به مراتب پایدارتر از دوره ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ است. این برای کل خاورمیانه خبر خوبی .است همانطور که باراک اوباما رئیس جمهور سابق آمریکا گفت، خلیج فارس و منطقه تا حدی از همجواری خوب تهران و ریاض سود خواهند برد.

به باور اسلاوین، یک صلح سرد بهتر از جایگزین آن است.

جورجیو کافایرو، مدیر عامل و بنیانگذار Gulf State Analytics یک شرکت مشاوره ریسک ژئوپلیتیک مستقر در واشنگتن است. علایق تحقیقاتی او شامل روندهای ژئوپلیتیکی و امنیتی در شبه جزیره عربستان و خاورمیانه گسترده تر است.