خنثی سازی تحریم
عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی
چکیده
تحریم همواره به عنوان ابزاری جهت تحمیل اراده کشورهای سلطه جو در عرصه جهانی مورد استفاده قرار گرفته و می گیرد.
در شرایط حساس کنونی خودباوری و نگاه به توانمندی‌ها و ظرفیت‌های موجود در داخل کشور البته به صورت علمی، برنامه‌ریزی شده و تجربه گرفتن از گذشته و اجرای کامل سیاست های اقتصاد مقاومتی در جهت خنثی سازی تحریم ها راهبردی ضروری است که در این نوشتار به آن پرداخته خواهد شد.
خنثی سازی تحریم
مقدمه
از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تحریم های متعددی علیه کشورمان اعمال شده و کلیه عرصه های تجاری، مالی و بانکی، نفت و گاز، علم و فناوری و… را شامل گردیده و پیامدهای متعدد مثبت(برای مثال، ابتکارات اقتصادی، راه‌اندازی صنایع داخلی، شکوفایی صنعت نظامی و خودکفایی نیروهای بومی در عرصه‌های مرتبط با فناوری‌های جدید) و منفی (از قبیل کاهش درآمدهای نفتی، کاهش ارزش پول ملی، افزایش هزینه تجارت خارجی و….) برای کشورمان به دنبال داشته و ضعف های ساختاری دیرینه در اقتصاد کشور نیز سبب ساز اثرات منفی این تحریم ها بر اقتصاد کشور گردید.
آنچه در این میان غالباً مغفول است، فرصت های قابل توجهی است که این تحریم ها برای اصلاح ساختارهای معیوب اقتصاد کشور به دنبال داشته اند.
بخشی از این فرصت های ناشی از تحریم ها در جهت اصلاحات ساختاری و زیربنایی در نظام تجاری، نظام پولی و ارزی، و نظام بودجه ریزی کشور موضوعی است که در این نوشتار به آن پرداخته خواهد شد.
فرصت هایی که در قالب آثار مثبت تحریم ها بعضا در برخی حوزه ها به درستی استفاده شده و در برخی حوزه ها هنوز مورد توجه قرار نگرفته است.
از آنجایی که مقوله تحریم همواره به عنوان ابزاری در جهت تحقق اهداف کشورهای سلطه گر مطرح بوده و در واقع جایگاهی نهادینه در عرصه سیاست گذاری آن ها داشته و دارد لذا بررسی آثار مثبت و منفی تحریم ها در عرصه اقتصادی کشور و فراخوان نخبگان تصمیم سازان کشور جهت بهره گیری از فرصت ها وخنثی سازی تحریم ها به عنوان اصلی‌ترین استراتژی و راهبرد اقتصادی کشور امری ضروری بوده و با توجه به وضعیت کنونی اقتصاد کشور و دو رویکرد موجود در اسن رابطه، راهکار های متفاوتی قابل تصور است.
بدین معنا که رویکردی که نگاهش به تحریم‌ها نگاه تهدید و مشکل برای اقتصاد کشور است به «یک چه باید کرد!» می رسد و رویکردی که تحریم ها را فرصت می بینند به «چه باید کرد؟» رسیده و برای تحقق آن، مسئولیت متفاوتی تعیین می کنند.
استفاده از فرصت ها و برداشتن گام های اساسی در جهت خنثی سازی تحریم ها موضوعی است که به عنوان راهبردی استراتژیک مورد توجه تصمیم سازان و تصمیم‌گیران اقتصادی کشور قرار گیرد.
خنثی سازی تحریم
الف : تحریم ها و واقعیت ها
واقعیت امروز کشورمان چشم‌انداز دیگری را در برابر طراحان تحریم های حداکثری قرار داده است.
تفاوت شرایط کنونی ایران با آنچه دشمنان پیشی بینی می‌کردند چیست؟
پتانسیل ها و توانمندی های داخلی و استفاده از فرصت های حاصل از تحریم ها چگونه تهدیدات را تبدیل به فرصت کرد؟
فرصت های حاصل از شرایط تحریمی چه بوده و چگونه باید ازاین فرصت ها در جهت خنثی سازی تحریم ها و مقاوم سازی تحریم ها استفاده کرد؟
اگرچه در یک نمود ظاهری تحریم ها برخی آثار و محدودیت ها و مشکلاتی برای کشور ایجاد نمود اما در یک رویکرد همه‌جانبه، می‌توان مشاهده نمود که همین محدودیت ها سبب ساز فرصت هایی در جهت بالندگی کشور در عرصه های مختلف گردیده است.
نکات قابل توجهی که در جهت تبیین این فرصت ها( که آثار استراتژیک داشته و مرکز ثقل مقاومت ایران در جنگ اقتصادی بوده و هست و مورد نظر ناظران و نهادهای جهانی نیز گردیده) بایستی مورد توجه قرار گیرد؛ این است که جمهوری اسلامی ایران با آگاهی تاریخی و تجربه‌های سیاسی در قبال جنگ اقتصادی امریکا با بهره گیری از پتانسیل ها و توانمندی های داخلی ضمن مقاومت در میدان این جنگ اقتصادی نابرابر تاثیرات مورد انتظار طراحان تحریم ها را خنثی نموده (اگر چه با مشکلاتی مواجه گردید) و تنگنا و عقوبتی که نظام سلطه جهانی از پس این تحریم ها و جنگ اقتصادی برای ایران انتظار داشت را تبدیل به عرصه خود باوری و شکوفایی توانایی های داخلی نمود.
واقعیت این است که مبارزه، پایداری و مقاومت همه‌جانبه با سنگین‌ترین بهای ممکن و قابل تصور سبب ساز شناخت نسبی توانمندی های داخلی به عنوان زیرساخت خنثی سازی تحریم ها گردید و تصویری از مسیر مقاومت کشور مان و اتکا به درون و خنثی سازی تحریم ها را در استمرار تحریم ها و فشار حداکثری امریکا و هم پیمانانش خلق نمود، مقاومتی که نتیجه همراهی مردم با حاکمیت بود.
اقتصاد ایران در یک سازمان یافتگی جدید با تحریم ها رو در رو شد، در نبردی مستقیم تحریم را تجربه کرد، اثرات منفی تحریم را در عرصه های تجاری و اقتصادی مشاهده و با تجربه تاب اوری و با کیفیتی نوین به هماوردی با تحریم ها و خنثی سازی آن ها روی آورد.
اکنون مسیر و تجربة سالیان تحریمی گذشته با مسیر و تجربة نسل‌های بالندة کنونی توام با پیشرفت های علمی و فناوری به هم گره خورده‌اند و در امتدادی مشترک در جهت تحقق رشد و شکوفایی اقتصادی کشور به هم پیوسته‌اند.
این است آن تحول اقتصادی سرنوشت‌ساز، آگاهی تاریخی و بلوغ سیاسی که در پیکرة اجتماعی و سیاسیِ و اقتصادی کشورمان روی داده است.
بنابراین از این به بعد اتکا به درون و رشد درون زای اقتصادی یک مسئولیت انسانی، ملی و عمومی بر دوش نسل‌های بالنده و آینده‌ساز کشورمان خواهد بود.
نسل‌هایی که از تمامیت دشمنی ها و جنگ تحمیلی و تحریم ها عبور کرده‌اند و چشم‌اندازی بسیار متفاوت از پیش از تحریم ها را به تصویر کشیده اند.
با وجود همة این شکوهمندی تاریخی و انسانی و ملی که در عرصه جنگ اقتصادی خلق شد، هنوز پتانسیل ها و فرصت های باقی مانده که بلا استفاده مانده است.
فرصت‌های نادیده گرفته شده و پتانسیل هایی که هر یک می تواند عظمت و اقتدار و توانمندی های اقتصادی و تجاری کشورمان را به تصویر بکشد.
خنثی سازی تحریم
ب : نمونه هایی از فرصت های ناشی از تحریم ها
استنتاجِ استراتژیکِ این است که تحریم ها برای ایران فرصت آفرین بوده است.
واقعیتی که فرصت هایی از قبیل ارتقای توان‌مندی‌های اقتصادی، مقاومتی حداکثری مقابل ترفندهای دشمن در جنگ اقتصادی مهیا نمود.
فرصت های اقتصادی ویژه ناشی از تحریم ها برای کشورمان می تواند زمینه ساز تحقق برخی اصلاحات اساسی و بازسازی های اقتصادی (که در صورت فقدان شرایط تحریمی بدان توجهی نمی‌شود) گردد.
بطوریکه اگر به پدیده تحریم به‌عنوان یک عامل توسعه توجه شود و امید از بیگانگان قطع و خود باوری محقق گردد، بدون تردید توسعه صنعتی و حتی استقلال صنعتی دور از دسترس نخواهد بود؛ استقلالی که رسیدن به آن، آغاز صدور مقتدرانه و مستقلانه کالا و خدمات به جای صادرات نفت و گاز در آینده خواهد بود.
اتفاقی که هرگز بدون چالش و اراده تامین نیاز و تکیه بر توان داخل و اعتماد به مردم جامعه نخواهد افتاد.
به منظور استفاده از شرایط به وجودآمده و تبدیل تهدید تحریم به یک فرصت تاریخی( برغم وجود برخی چالش‌ها) پیشنهاداتی از جمله موارد ذیل در جهت استفاده از فرصت ها و پتانسیل های کشور در جهت خنثی سازی تحریم ها ارائه می گردد.
۱- عملیاتی کردن راهبردهای اقتصاد مقاومتی نظیر طراحی و تدوین دیپلماسی انرژی فعال و کارآمد در سیاست خارجی، کاهش وابستگی به نفت، استفاده از مزیت های ترانزیتی و انتقال انرژی از خاک ایران، بهره گیری از ظرفیت های ناشی از کاهش ارزش پول ملی در شرایط تحریم، اتخاذ سیاست منطقه گرایی فعال و گسترش روابط با دیگر کشورهای جهان، در جهت خنثی سازی اثرات تحریم ها و استفاده از شرایط تحریم به عنوان فرصتی است ناشی از تحریم ها در راستای ارتقای امنیت و تأمین منافع ملی کشور.
۲- عبور از اقتصاد نفتی و خام فروشی (با توجه به کاهش صادرات نفتی به عنوان مهمترین اثار تحریم ها) و افزایش صادرات غیر نفتی و ارتقای تولید و افزایش فروش محصولاتی از قبیل مواد معدنی، و دیگر کالاهای صنعتی و کشاورزی پایه (بندهای ۱۳ و ۱۵ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی نیز بر مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق فروش و صادرات محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی و همچنین افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز اشاره دارد) ضمن تولید ارزش افزوده مضاعف اقتصاد کشور را به سمت غیرنفتی شدن هدایت کرده است.
۳- جایگزینی برخی کالاهای تولید داخل با کالاهای وارداتی(با توجه به کاهش واردات به عنوان فرصتی ناشی از تحریم های مالی و اقتصادی و محدودیت تامین منابع ارزی) که افزایش تولید داخلی را در پی داشته و خواهد داشت. بدون تردید این امر زمانی تداوم یافته و به ثبات می‌رسد و مردم کالای وطنی را خریداری می‌کنند که کیفیت در محصولات داخلی افزایش پیدا کند. مضافا اینکه تبدیل تهدید به فرصت برای حوزه تولید مستلزم همکاری تمام بخش‌ها است ( همکاری بانک مرکزی، بانک‌ها، گمرک و وزارتخانه‌های اقتصاد و صمت و… است)
۴- تحریم‌ها و فشار حداکثری آمریکا علیه کشورمان زمینه ساز ابتکارات اقتصادی، راه‌اندازی صنایع داخلی، شکوفایی صنعت نظامی و خودکفایی نیروهای بومی در عرصه‌های مرتبط با فناوری‌های جدید در کشورمان گردید.
خنثی سازی تحریم
پیشنهادات:
۱- اگر چه مردم ما به مثابه یک ملت دیوار تحریم‌های ظالمانه را دچار فروپاشی کردند اما از آنجایی که اتاق های فکر امریکایی و صهیونیستی با طراحی تحریم‌های ظالمانه همواره تلاش داشته و دارند تحریم‌ها را نهادینه کنند بطوری که هیچ رئیس جمهوری در امریکا نتواند حتی اگر بخواهد آن را لغو کند. لذا ما نیز بایستی مقوله خنثی سازی تحریم ها (به عنوان تهدیدی بالقوه و بالفعل ) را بصورت نهادینه شده و راهبردی دنبال نماییم.
۲- ایران باید راه غیر قابل تحریم شدن را با انتخاب توسعه تولید با همکاری نیروی تولید داخلی وکشورهای هم سو وکاهش مصرف با همکاری مردم دنبال نماید.
۳- از انجای که تحریم‌گذار؛ تحریم را به‌عنوان ابزار اصلی و ثابت در عرصه تعامل خود با کشورهای دیگر می داند لذا این امر با اقدامات مقطعی قابل رفع نبوده(چنان‌که در مواعد و زمینه‌های مختلف قابل استفاده مجدد است) و در واقع آنچه سرنوشت جنگ تحریمی را مشخص خواهد کرد، «هنر استقامت» در ابعاد مختلف آن و به‌کارگیری روش‌های مختلف سنتی و خلاقانه است که در گام آخر می‌تواند نفع دیپلماتیک را برای کشور تحت تحریم رقم زند و بدون ساختن بستر استقامت، شروع از گام آخر می‌تواند نتایج معکوس به بار اورد.
۴- در شرایط تحریم کشورمان می‌توان با مدیریت صحیح و ایجاد فرصت‌های لازم برای افراد به‌ویژه جوانان خلاق و متعهد و با تکیه بر توانایی‌های داخلی، تهدید به‌وجود آمده را به فرصت تبدیل کرد.
۵- با برنامه ریزی حرکت به سمت داخلی سازی( نهضت داخلی‌سازی و تولید داخل) در شرایط تحریمی می توان از دل تحریم‌ها به فرصت‌های مختلف در زمینه تولید و اقتصاد رسید. همانطور که بخشی از صنایع توانستند از شرایط تحریمی به نفع تولید و صنعت خود بهره ببرند.
۶- تقویت مناسبات اقتصادی با همسایگان و تقویت سرمایه‌گذاری‌های مولد داخلی و خارجی، نگاه به توان داخلی و قوی سازی بنیاد‌های تولید و اقتصاد کشور و اجرای دقیق رویکرد اقتصاد مقاومتی، و ایجاد ثبات اقتصادی، عدالت محوری، دانش بنیان بودن و مولد بودن اقتصاد اولویت دادن به توسعه اقتصادی در داخل و برطرف نمودن ضعف اقتصاد ایران در حوزۀ سرمایه گذاری، فناوری و بخش خصوصی، خنثی سازی تحریم‌ها را به دنبال خواهد داشت.
۷- همکاری بانک‌ها با تولیدکنندگان، تزریق مناسب پول برای فعالیت‌های اقتصادی و موارد مشابه لازمه تحقق استفاده از فرصت های تحریمی است.
۸- سال ۱۴۰۰ می تواند فرصتی باشد برای ”تحول“ و برنامه ریزی های کوتاه مدت و بلند مدت و بهانه ای برای تغییر فرآیند و رفتار اقتصادی و به سرانجام رساندن تصمیم های اقتصادی بلند مدت.
خنثی سازی تحریم
جمع بندی:
در شرایط پیچیده و رقابت‌محور کنونی جهان اتخاذ «راهبردی جامع»، فراتر از مسائل تحریم های اقتصادی در قبال تهدیدهای بالقوه و بالفعل امری ضروری است.
چنین راهبردی باید با اقدامات تهدیدآمیز امریکا اعم از تحریم ها و اقدامات بی‌ثبات‌کننده در منطقه، دخالت در امور کشورهای دیگر مقابله کند.
بدون شک استراتژی “تحریم ” به ضرر ایالات متحده رقم خورده و ایرانِ سده‌ی پیشارو از بطن کارزاری سربرخواهد آورد که از اکنون میان این تحریم ها در جریان است، اما احتمال عبور از این مشکلات در آستانه‌ی چرخش قرن عمدتاً به درجه‌ی توفیق احتمالی در خود بازسازیِ تمام‌عیارِ اقتصاد کشور بستگی خواهد داشت.
برنامه ریزی حرکت به سمت داخلی سازی در شرایط تحریمی و نهضت داخلی‌سازی و تولید داخل به عنوان یکی از اولویت‌ها می تواند از دل تحریم‌ها فرصت‌های مختلف در زمینه تولید و اقتصاد را بوجود اورد.
بدون شک اقتصادی که در مسیر طولانی تحریم ها و جنگ اقتصادی تاب آورده (اگرچه مشکلاتی را متحمل شد) و ضمن مقاومت و تلاش از فرصت های داخلی بهره برده است، نمونه درخشانی است از تلاش، تمام عیار و دراز مدت یک ملت انقلابی پیگیر که بی‌نتیجه نماند. چرائی این نتیجه را قطعا باید در مقاومت اقتصادی جستجو کرد.
در پایان قابل ذکر است که بحران‌های اقتصادی کنونیِ پیشاروی کشور برآمده از برخی نقصان‌های ساختاری و سیاستگذاری در عرصه اقتصاد کشور است و راه حل های آن هم در داخل و لازمه اش این است که مجموعه‌ی تغییرات لازم در ساختار و برنامه های اقتصادی کشور بایستی در قالب یک گفتمان منسجم و یک‌پارچه تقریر گردد و مؤلفه‌های شکل دهنده‌اش بنحو مطلوب صورت‌بندی شود.
در این برهه حساس کنونی دگردیسیِ صداهای پراکنده در عرصه اقتصادی کشور به گفتمانی واحد و منسجم در قالب فراخوان برای گذارانقلابی از مشکلات اقتصادی در آستانه‌ی چرخش قرن امری ضروری بوده و امید و خودباوری کلید اصلی خنثی‌سازی تحریم‌ها و نقش بر آب کردن نقشه‌های دشمنان این مرزوبوم است که با همبستگی و وحدت بین قوای سه‌گانه و آحاد مردم امری دست یافتنی است.
نویسنده: دکتر امیرحسین طاهری
عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی