درس هایی از پدافند غیر عامل و پدافند عامل-15
فصل سوم
راه‌بردهاي حفاظت غیر عامل درحفاظت از تأسیسات
راه‌بردهاي مقابله با تهديدات طبيعي در حفاظت غيرعامل
زلزله
در فصول گذشته گفته شد تهديدات طبيعي پديده هاي هستند كه عامل انساني در بروز و ظهور آن‌ها دخيل نميباشد و منشأ اصلي ايجاد آن را عوامل طبيعي تشكيل مي‌دهد و شامل سوانح طبيعي مانند سيل، زلزله، صاعقه، طوفان و هر پديده ناشي از طبيعت و عوارض جغرافيايی محيط پيراموني تأسیسات و اماكن طبقه بندي شده بوده و مقابله با عواقب آن در حوزه حفاظت تأسیسات و اماكن ميباشد. اين تهديدات غالباً موجب فرو ريختن حصارها و موانع محيطي، قطع برق، قطع نورپردازي، تخريب سيستمهاي كشف تعدي و هشدار و خطوط ارتباطي و. . . ميگردد كه درآن صورت براي مقابله با شرايط جديد و اثرات مخاطره‌آميز آن نياز به افزايش اقدامات حفاظتي خواهد بود.
همانگونه كه در مباحث قبل آمده است، حفاظت تأسیسات غيرعامل يا فيزيكي عبارت است از: سلسله اقداماتي كه از تأسیسات هدف در مقابل تهديدات طبيعي و انساني با شيوه هاي فيزيكي حفاظت مي‌كند و از ويژگيهاي آن اين است كه با مسائلي مانند استحكامات، حصار، ديوار، در، پنجره، قفلها، گاوصندوقها و سيستمهاي هشداردهنده، نگهبانان مسلح و غيرمسلح و. . . در پي‌سد نمودن و محدودكردن دسترسي حريف است و از طريق پيش بيني، پيش‌گيري، فريب و تحميل هزينه بيشتر براي حريف از تأسیسات مورد نظر محافظت مينمايد. بنابراين در ادامه اين بحث ابتدا راه‌بردهاي مقابله با تهديدات طبيعي و سپس راه‌بردهاي مقابله با تهديدات انساني در حوزه حفاظت تأسیسات فيزيكي تشريح و تبيين ميگردد. گرچه تهديدات طبيعي قابل كنترل نيستند و به صورت مستقيم نميتوان با تهديدات طبيعي مقابله كرد يا از بروز آن جلوگيري كرد اما ميتوان قبل از وقوع با تهديد سنجي به موقع و تجزيه وتحليل صحيح اقدام به مقاوم‌سازي و مقابله با عواقب آن كرد و خسارتهاي احتمالي را كاهش داد. لذا به همين دليل است كه گفته ميشود شناخت تهديدات نصف حفاظت است.
با توجه به اينكه بروز تهديدات طبيعي به طور مستقيم به شرايط جغرافيايي مربوط ميشود، براي مقابله با آن ميتوان اماكن و تأسیسات را به گونه اي احداث يا طراحي كرد كه كم‌تر تحت تاثير آثار تهديدات طبيعي قرار گيرند. بنابراين در اين بخش مقابله با تهديدات طبيعي از قبيل زلزله، سيل، صاعقه، توفان، گردباد، برف و يخ‌بندان، مه و آتش‌سوزي تشريح و مورد واكاوي قرار ميگيرد.
نكته: بعضي از اوقات تهديدات طبيعي به صورت تلفيقي اتفاق ميافتد؛ به عبارتي، وقوع باران هاي شديد به همراه صاعقه هاي متوالي و سيل و توفان و. . . موجب بروز خسارتهاي غيرقابل جبران ميگردد.
زلزله يا زمين لرزه
زلزله يا لرزش ناگهاني پوسته جامد زمين، از تهديدات بالقوه و طبيعي است كه در مناطق خاصي به وقوع ميپيوندد. وقوع زلزله ميتوانند موجب فرو ريختن ساختمان ها، شكسته‌شدن لوله هاي آب يا گاز و قطع برق و سيستمهاي نورپردازي و حفاظتي گردد.
زلزله مي‌تواند با صدمه‌زدن به خطوط برق يا گاز منجر به آتش‌سوزي شود. در صورت صدمه به شبكه آبرساني و از دست‌دادن فشارآب، جلوگيري از گسترش آتش نيز ممكن است مشكل شود. براي مثال، مرگ و مير در زلزله ۱۹۰۶ سان فرانسيسكو بيشتر توسط آتش‌سوزي بود تا از زلزله.
كشور ما ايران كه روي كمربند لرزهاي فعال آلپ – هيماليا قرار گرفته است از مناطق لرزه‌خيز دنيا محسوب ميشود و هر چند گاه يكبار زلزله اي مخرب در بخشهاي مختلف آن روي مي‌دهد. زلزله مي‌تواند با صدمه‌زدن به خطوط برق يا گاز منجر به آتش‌سوزي شود.
تعريف زلزله
لرزش ناگهاني پوسته جامد زمين را زلزله يا زمين لرزه ميگويند. (http:asghari-afaspx) دانش‌مندان معتقدند، علت ايجاد زلزله افزايش بيش از حد فشار داخل سنگ ميباشد، اين فشار در حدي است كه گسيختگي و شكستگي هاي بزرگ و كوچكي در سنگ به وجود ميآورد. وقتي كه سنگ ميشكند، موجب آزادشدن ناگهاني انرژي پتانسيل موجود در آن به صورت حركت امواج لرزهاي به اطراف ميگردد. برخورد اين امواج با ساختمانها و ديگر سازهها موجب آسيب و تخريب آن‌ها ميگردد. طبق اين تعريف، به هنگام زلزله، شكستگي هاي بزرگي در سطح زمين به وجود ميآيد كه به اين شكستگي ها، گسل ميگويند.
گسلها نقاط ضعفي هستند كه در حركتهاي بعدي زمين سريعاً فعال ميشوند و موجب جا به جايي زمين و در نتيجه آزادشدن انرژي ذخيره شده در سنگها ميگردد. بديهي است در منطقه اي كه قبلاً زلزله آمده است و گسلهايي در عمق و سطح زمين به وجود آورده است، امكان بروز زلزله بيشتر است. بنابراين دوري يا نزديكي به گسلهاي مهم و فعال به هنگام زلزله در ميزان خطرات ناشي از آن تاثير ميگذارد. هر چه محل ساختمان به گسل اصلي نزديك‌تر باشد، امكان خطر براي ساختمان بيشتر است.
محلي كه منشأ زلزله بوده و انرژي از آنجا خارج ميشود را كانون زلزله و نقطه ي بالاي كانون در سطح زمين را مركز زلزله گويند. پيش از وقوع زمين لرزه اصلي معمولاً زلزله‌هاي نسبتاً خفيف‌تري در منطقه روي مي‌دهد كه به پيش‌لرزه معروفند. به لرزش هاي بعدي زمين لرزه نيز پس‌لرزه گويند كه با شدت كم‌تر و با فاصله زماني گوناگون ميان چند دقيقه تا چند ماه رخ مي‌دهند. زلزله به سه صورت عمودي، افقي و موجي به وقوع مي پیوندد که قسم آخر از شايع ترين آن‌هاست.
مقياس زلزله
براي نمايش كمي و كيفي زلزله در سطح زمين، از دو مقياس «شدت» و «بزرگي» استفاده ميشود. شدت زلزله، معرف انرژي است كه يك نقطه از زمين به هنگام وقوع زلزله دريافت مي‌كند شدت زلزله مقداري كيفي است. مبتني بر نحوه تاثيرپذيري بشر و اشياي واقع در سطح زمين از زلزله است. بزرگي زلزله، معرف كل انرژي آزاد شده از مركز زلزله (محل شروع زلزله از عمق) است و چون اين مفهوم اولين بار توسط دانش‌مندي به نام ريشتر ارايه گرديد. واحد اندازه‌گيري بزرگي زلزله، «ريشتر» ناميده ميشود.
پيامدهاي زلزله ويران‌گر در شهرها
رويداد زلزله در شهرها موجب تخريب تأسیسات مهم و حياتي امدادرساني مانند بيمارستانها، مراكز آتش‌نشاني، مراكز كمك‌رساني و پادگانها و ادارات دولتي و زندانها ميشود. آب ، برق و گاز شهر قطع شده و به سبب تخريب ساختمانها خيابانها و راه هاي شهر بسته خواهد شد و معلوم نيست چه كمكي و از چه طريق و نقطهاي امكان امدادرساني وجود خواهد داشت. مضافاً اينكه با تخريب بيمارستانها و مراكز آتش‌نشاني امكانات امدادرساني به حداقل ممكن تقليل خواهد داد و اين در حالي است كه شكسته‌شدن لوله هاي گاز خود موجب آتش‌سوزي خواهد شد.
پيامدهاي زلزله ويران‌گر در تأسیسات هدف
زمين لرزه علاوه بر اينكه خود يك تهديد ميباشد زمينه‌ساز تهديدات ديگري هم چون سرقت و غارت و ورود پنهان و آشكار افراد به تأسیسات و اماكن ميگردد.
در صورت وقوع زلزله غالباً نگهبانان دچار هراس ميشوند و وظيفه خود را فراموش كرده و به دنبال جان‌پناه ميگردند و چه بسا تعدادي از آنان هم زخمي و كشته شوند يا به دنبال نجات جان خانواده خود محل نگهباني را ترك نمايند. پس از زلزله نيز كنترل هاي حفاظتي به‌دليل به هم خورن نظم منطقه كاهش يافته و افراد متفرقه براي امدادرساني به حادثه‌ديدگان وارد اماكن و تأسیسات نظامي و امنيتي ميشوند كه در نتيجه ضريب حفاظتي اين قبيل اماكن بهشدت كاهش خواهد يافت.
گر چه زلزله به سادگي قابل پيش بيني نيست لاكن ميتوان با مكان يابي مناسب از ساخت تأسیسات در روي گسلها و مناطق زلزله خيز اجتناب كرد و با افزايش مقاومت سازه ها، پيش‌گيري موثري در كاهش آسيب پذيري ناشي از زلزله به عمل آورد. به طور كلي اگر ساختمانهاي موجود در منطقه لرزه‌خيز، مقاوم باشند و از مصالح مرغوب و نقشه مناسب برخوردار باشند امكان تخريب آن‌ها به هنگام زلزله كم‌تراست.
دوري يا نزديكي به گسل
دوري يا نزديكي به گسلهاي مهم و فعال يكي از شرايط زمين‌شناسي در تعيين ميزان شدت خطرات ناشي از زلزله است به طوريكه هر چه محل ساختمان به گسل اصلي نزديك‌تر باشد، امكان خطر براي آن ساختمان بيشتر است.
نوع خاك در مكان هایي كه خاك آن از ماسه وسيلت تشكيل شده است و سطح آب هاي زيرزميني آن بالاست در زمان وقوع زلزله نيروهاي كه به خاك وارد ميآيد، باعث افزايش فشار آب منفذي (آبي كه لابه لاي ذرات خاك را پر كرده است) خواهد شد و در اثر اين پديده (افزايش فشار آب منفذي)، اتصال دانه هاي ماسه وسيلت از بين رفته و خاك نشست مي‌كند و به تبع آن ساختمانهاي كه بروي اينگونه زمينها ساخته شده است به داخل زمين نشست مي‌كند يا كج ميشود. به اين پديده آب‌گونگي خاك ميگويند.
ماسه هاي متراكم نسبت به ماسه هاي كم تراكم احتمال آب‌گونگي كم‌تري دارند. بنابراين در محلهاي كه خطر آب‌گونگي در منطقه زيرساختمانها وجود دارد، استفاده از پي هاي عميق يا شمع‌كوبي توصيه ميشود تا از نشست نامطلوب يا شكست پي جلوگيري شود. ضمناً در مكانهايي كه جنس خاك غالباً ماسه اي است بر اثر حركات افقي ناشي از زلزله در صورتيكه خاك هاي زير ساختمانها متراكم و كوبيده نشده باشند متراكم ميشوند بدين‌ترتيب فضاهاي خالي بين ذرات خاك، كم ميشود و از حجم خاك كاسته ميگردد و در نتيجه خاك زير ساختمان نشست مي‌كند و به همراه نشست خاك، ساختمان نيز نشست كرده و احتمال فرو ريختن آن زياد ميگردد. پس به عنوان يك اصل كلي ميتوان گفت كه خاكهاي زير ساختمان بايد متراكم باشد تا خسارات وارده به ساختمان هنگام زلزله به حداقل برسد.
وضعيت ساختمان هاي منطقه
بديهي است اگر ساختمانهاي موجود در منطقه لرزه‌خيز مقاوم باشند و از مصالح مرغوب و استاندارد در آن‌ها به كار رفته باشد و از نقشه مناسب برخوردار باشند امكان تخريب آن‌ها در هنگام وقوع زلزله كم‌تر است و از خود مقاومت بيشتري نشان خواهند داد.
نزديكي به نواحي پر جمعيت
طبيعي است كه اگر زلزله در نواحي پرجمعيت به قوع به پيوندد به مراتب آسيب هاي جاني و مالي و تبعات و خطرات سياسي امنيتي آن بيشتر خواهد بود.
توصيه هايي براي كاهش تلفات و خسارات ناشي از زلزله
تحقيقات
ابتدايي ترين اقدام براي كاهش تلفات و خسارات در تأسیسات طبقه بندي شده در هنگام وقوع زلزله تشكيل كار گروهي براي انجام بررسي هاي لرزه‌خيزي زمين و مهندسي زلزله، به‌منظور آگاهي از لرزه‌خيزي محلهاي كه تأسیسات مورد نظر در آن وجود دارد و تعيين كد مناسب براي آن است. براي اين منظور ميتوان از موسسه بين المللي زلزله كه به تازگي در تهران تاسيس شده است مدد گرفت.
استاندارد و ايمن‌سازي تأسیسات
دومين مرحله اجباري‌كردن به كارگيري كد زلزله در طراحي و احداث اماكن در تأسیسات داراي طبقه بندي به‌منظور افزايش مقاومت در برابر زلزله و ايمن‌سازي آن است. افزايش مقاومت ايمني ساختمانها و كليه بناهاي داخل تأسیسات از اولويت و اهميت بسيار زيادي برخوردار است. زيرا بناها به هنگام وقوع زلزله هاي شديد در صورت عدم استحكام و مقاومت لازم آسيب ميبينند و به افراد و اموال داخل آن‌ها صدمه جاني و مالي وارد ميشود كه گاهي جبران‌ناپذير است. به همين دليل تعيين محل مناسب براي ساخت بنا (دور از گسلهاي فعال و روي زميني كه مقاومت خاك آن مناسب است). طراحي صحيح و مقاوم در برابر زلزله توسط مهندسان با صلاحيت، استفاده از مصالح مناسب ساختماني، ساخت ساختمان با به‌کارگیری كارگران آموزش ديده و نهايتاً نظارت بر ساخت و كنترل كيفيت توسط سازمانهاي مسئول و مهندسان ناظر براي ساختمانهاي جديد، تعمير و مقاوم‌سازي ساختمانهاي موجود از اقدامات اصولي و بسياري ضروري براي ساخت بناهاي مقاوم در برابر زلزله هستند. در ضمن رعايت اصول ايمني در داخل ساختمانها نيز بسيار با اهميت است. زيرا ممكن است در برخي از زلزله هاي نه چندان شديد ساختمان ويران نشود ولي سقوط پرتاب و شكستن وسايل داخلي براي ساكنين ايجاد خطر كند. لذا ايمن‌سازي داخل ساختمانها نيز از اصول ايمني محسوب ميشود كه در عين حال بسيار كم هزينه و آسان است و تأثير به سزايي در پيش‌گيري از آسيب ها دارد. ايمن‌سازي محيط در مقابل خطرات ناشي از زلزله از مهمترين اقداماتي است كه قبل از وقوع زلزله بايد انجام شود. در بسياري از موارد ميتوان پنجره و درب‌هاي شيشه اي بزرگ با تور يا در صورت امكان، با سلفون هاي چسبي به نوعي تقويت گردند تا بعد از شكسته‌شدن به اطراف پرتاب نشوند.
گاهي اوقات گذشته از سقوط‌آوار، خرابي قفلها (قفل درب‌ها)، باعث ميشود تا افراد در بخشهايي از ساختمان زنداني شوند. بنابراين بايد قفل تمام درب‌هاي خروجي، دستشويي، اتاقها و. . . بررسي شوند و نقش آن‌ها رفع شود يا در صورت لزوم تعويض گردند. خطر سقوط پرتاب بسياري از اجسام و وسائل را بايد با تغيير مكان يا محكم‌كردن آن‌ها در جاي خود از بين برد، براي مثال بايد: اتصال وسائل سنگين و آويزان (مانند چراغ آويز، تخته سياه، يخچال، آبگرمكن و. . . ) را به ديوار محكم كرد. در صورت امكان و حتي المقدور بايد محل نشستن و استراحت افراد زير يا نزديك اين وسايل نباشد.
سيم‌كشي هاي برق يا لوله‌كشي هاي گاز و آب، كليد و شيرهاي اصلي آن‌ها بررسي و نقايص احتمالي توسط متخصصين در اين امور برطرف شود تا احتمال قطع آب و بروز خطر آتش‌سوزي كه معمولاً بعد از زلزله رخ مي‌دهد از بين برود. مواد شيميايي را كه احتمالاً شايد سمي يا قابل احتراق هم باشند به داخل قفسه هايي انتقال داده شوند كه در دارند و قفل ميشوند. در صورت امكان توصيه ميشود ظروف شيشه اي مخصوص نگهداري اين مواد با ظروف پلاستيكي يا نشكن تعويض شوند و با قراردادن ميله يا نرده محافظي جلو قفسه هاي كتابخانه از سقوط كتابها در هنگام وقوع زلزله جلوگيري كنيد.
امدادرساني و تجهيز تأسیسات
سومين مرحله تهيه طرح جامع امدادرساني و تجهيز تأسیسات است. با توجه به اينكه در صورت وقوع زلزله غالباً نگهبانان دچار هراس ميشوند و وظيفه خود را فراموش كرده و به دنبال جان‌پناه ميگردند و چه بسا تعدادي از آنان هم زخمي و كشته شوند يا به دنبال نجات جان خانواده خود محل نگهباني را ترك مينمايند. كنترل هاي حفاظتي به‌دليل به هم خوردن نظم موجود كاهش خواهد يافت براي تأسیسات داخل هر شهر يا استان، نزديكترين شهر يا استان مجاور به عنوان شهر و استان معين، گروه هاي امداد تشكيل گردد و با همكاري هلال احمر تمرين هاي ادواري به‌منظور كمك‌رساني در زمان رويداد زلزله انجام گردد و براي تجهيز تأسیسات به نيازهاي ضروري پس از وقوع زلزله ، بايد تصور كنيم كه در صورت مقاوم نبودن ساختمانهاي داخل تأسیسات ، احتمال دارد با چه مسايلي روبه رو شويم:
- عده اي زير آوار يا اجسام و وسائل سقوط كرده گرفتار شده اند؛
- تعدادي در محل هايي زنداني شده و احتياج به كمك دارند؛
- برق قطع شده و امكان كمك‌رساني در محل هاي تاريك كاهش يافته است برخي از افراد مجروح شده و نياز به كمك هاي اوليه دارند تعدادي از افراد دچار وحشت شده و نياز به راهنمايي و آموزش دارند
- از محل تعدادي از افراد اطلاعي در دست نيست آب قطع شده يا به علت احتمال برق گرفتگي بر اثر سقوط سيم برق در محلي كه آب جمع‌شده بايد جريان برق را قطع كرد. در جايي آتش‌سوزي به وجود آمده است. همچنين ممكن است در نتيجه قطع تلفن و وسايل مخابراتي امكان تماس با بيرون و ارسال تسريع پيام امدادخواهي وجود نداشته باشد. ممكن است پس از وقوع زلزله به علت بسته‌شدن راه ها تا رسيدن نيروهاي امدادي مدتي طول بكشد. براي مقابله با مشكلات فوق بهتر است، نيازهاي احتمالي پس از وقوع زلزله را پيش بيني نمود و در تهيه آن‌ها كوشيد. اين وسايل عبارتند از: وسايل نجات شامل بيل، كلنگ، طناب، شيلنگ آب. جعبه ابزار آچار، پيچ گوشتي، آچار فرانسه و انبردست. كپسول و آتش خاموش كن چراغ قوه و باطري يدك. جعبه كمك هاي اوليه، شمع و كبريت، بيسكويت و مواد قندي، ذخيره آب، دستمال كاغذي صابون و مايع ظرفشويي.
- سپس لازم است تعداد و اسامي كامل مشخصات افرادي كه در ساختمان هاي مختلف يك تأسیسات مشغول فعاليت هستند در دفتر مخصوص نوشته شده باشد و در مورد افرادي كه به بيماري خاصي مانند بيماري قلبي، قند، غدد و داخلي. . . مبتلا هستند و نياز به مراقبت و داروي ويژهاي دارند اين موضوع ذكر شود و نام، نحوه و مقدار استفاده از دارو و نيز در كنار نام وي اضافه شود.
- بايد توجه كرد كه ذخيره آب بايد دو هفته يكبار تعويض شود. زيرا آب مانده ممكن است آلوده شود و ايجاد بيماري كند. توصيه ميشود آب در ظرف پلاستيكي نگهداري شود. داروهاي جعبه كمك هاي اوليه قبل از اتمام زمان اعتبار خود تجديد شوند. نوع دارو، مورد مصرف، مقدار و نحوه استفاده آن به دقت نوشته شده و همراه آن باشد. كپسول آتش‌نشاني هر يكسال يكبار مورد بازديد قرار گرفته و در صورت لزوم پر و آماده استفاده گردد. سپس از تهيه اين وسايل، آن‌ها را در ساك يا جعبه هاي بزرگ قرار داده و در جاي مشخص و قابل دسترسي قرار دهيد. بهتر است اين محل طوري انتخاب شود كه از نظر احتمالي خرابي ساختمان پس از وقوع زلزله، ايمن‌تر از ساير نقاط باشد و راه هاي دسترسي به آن در اثر سقوط وسايل مختلف يا آوار مسدود نشود. اين محل بايد با علامت نشانه‌گذاري شود تا در صورت نياز، همه بتوانند براحتي آن را پيدا كنند.
بازنگري و مقاوم‌سازي
چهارمين مرحله تهيه و اجراي طرح بازنگري و مقاوم‌سازي به معني تقويت ساختمان ها و اماكن ضعيف است.
تحقيقات نشان داده است كه چنانچه ساختمان هاي واقع در مناطق زلزله خيز از كيفيت بهتر و مقاومت بيشتري برخوردار باشند، اين امكان وجود دارد كه خسارات و آسيب هاي وارده به ميزان قابل توجهي كاهش پيدا كند. به‌منظور دستيابي به اين هدف، در بهمن ماه 1366، گروهي از كارشناسان فني و استادان دانشگاهاي كشور و متخصصان موسسات و مراكز علمي و فني ايران، اقدام به تهيه آيين‌نامه زلزله كردند كه به عنوان استاندارد 2800 ايران شناخته شده است. در اين آيين نامه كليه قانونها و مقررات لازم الاجرا براي احداث بناها مورد توجه قرار گرفته است. با رعايت اصول و مقررات اين آيين‌نامه، انتظار ميرود ساختمان ها در برابر زلزله هاي با شدت كم و متوسط (تا درجه 7 مقياس مركالي تصحيح شده) بدون واردشدن آسيب سازهاي و در برابر زلزله هاي شديدتر (تا درجه 9 مركالي تصحيح شده) بدون فرو ريختن، قادر به مقاومت باشند. در اينجا فقط به بخشي از اين آيين‌نامه اكتفا شده و علاقه مندان ميتوانند به كتاب راهنماي تصويري آيين‌نامه طرح ساختمانها در برابر زلزله (استاندارد 2800 ايران) مراجعه نمايند.
يكي از روش هاي تقويت ساختمان به اين ترتيب است كه در هر دو طرف ديوار، شبكه اي آهني قرار مي‌دهند و قشر ضخيمي از ملات سيمان روي آن ميكشند. بدين‌ترتيب دو ديوار بتن آرمه در دو طرف ديوار آجري براي كمك به ديوار در مقابل زلزله احتمالي ساخته ميشود.
براي تقويت ستون هاي بتن آرمه، نبشي هاي فلزي با مقياس هاي مناسب انتخاب و در چهار گوشه ستون قرار مي‌دهند و تسمه هاي فلزي را به شكل افقي روي اين نبشي ها جوش مي‌دهند آن‌گاه شكاف هایي را كه در محل تقاطع ستون ايجاد شده است را با عناصر فولادي ترميم و تقويت ميكنند.
در ضمن در مرحله بازنگري صورتيكه لوله هاي عبور فرآورده هاي نفتي و گازي يا دكل هاي برق فشار قوي از داخل تأسیسات طبقه بندي شده عبور مي‌كند بايد آن‌ها را به خارج از تأسیسات منتقل نمود.
آموزش
پنجمين مرحله، آموزش براي واكنش صحيح و سريع در زمان وقوع زلزله، به نيروهاي حفاظتي و پرسنل شاغل در تأسیسات مورد نظر است تا با ارايه آموزش لازم آمادگي كافي براي حوادث ناگوار ناشي از زلزله را داشته باشند. دستورالعمل هاي ايمني بهطور كلي به سه نوع تقسيم‌بندي ميشوند:
بخشي از آيين‌نامه زلزله ايران
در اينجا بنابر ضرورت امر، بخشي از آيين نام زلزله ايران كه جنبه كاربردي دارد آورده شده است:
- طبق قانون، احداث ساختمان در زمينه اي ناپايدار، لغزنده يا در مجاورت گسل ها ممنوع است.
- به طور كلي بايد از احداث ساختمان در مجاورت گسلها اجتناب كرد و در مواردي كه احداث بنا اجتناب‌ناپذير باشد، بايد علاوه بر رعايت ضوابط آيين‌نامه زلزله، آثار مخرب نزديك‌بودن به گسل نيز مورد بررسي قرار گيرد.
- احداث ساختمان در زمين هاي ناپايدار مجاز نيست. منظور از زمين ناپايدار زميني است كه بر اثر زلزله، احتمال فرو ريختن، لغزش يا آب‌گونگي (روزنامه رسالت، 6454) در آن وجود دارد.
2. ساختمان بايد از مواد ساختماني مقاوم كه بر اساس استانداردهاي شناخته شدهي فني مكانيكي تامين ميشود و مطابق دستورالعمل هاي اجرايي تحت نظارت ساخته شود
3. كليه عناصر باربر ساختمان ها (عناصري كه بار را تحمل ميكنند مثل تير آهن ها و آجرها و. . . ) بايد به نحو مناسبي به هم پيوسته باشند تا در هنگام وقوع زلزله، عناصر مختلف از يكديگر جدا نشوند و ساختمان به طور يك پارچه عمل كند.
4. براي جلوگيري از خسارت و خرابي هاي ناشي از ضربه ساختمان هاي مجاور به يكديگر، ساختمان هایي كه داراي ارتفاع بيش از 12 متر يا داراي 4 طبقه هستند بايد به وسيله درز انقطاع از ساختمان هاي مجاور جدا شوند.
5. نقشه ساختمان بايد در شكل ساده و متقارن، در هر دو امتداد بدون پيشآمدگي و پس‌رفتگي زياد باشد.
.6 ساختمان بايد به نحوي طراحي گردد كه داراي شكل‌پذيري زياد باشد منظور از شكل پذيري ساختمان، قابليت تغيير شكل عناصر ساختمان قبل از رسيدن به حد گسيختگي است يا بايد داراي عناصر با پلاستيسيته (شكل‌پذيري) بالا باشد.
7. بايد با بكاربردن مصالح سازهاي سبك وزن ساختمان به حداقل برسد.
8. سازه ها بايد از نظر شكل ظاهري مناسب با الگوي لرزهاي شناخته شده در منطقه طراحي و اجرا گردد.
اقدامات مناسب در زمان وقوع زلزله در اماكن مختلف
در صورت احساس وقوع زلزله بايد بلافاصله چه كارهايي انجام داد و تا از صدمات و آسيب هاي احتمالي در امان بود؟ براي پاسخ به اين سؤال ابتدا بايد دانست در زلزله هاي شديد امكان دارد چه اتفاقاتي رخ دهد.
داخل ساختمان
در داخل ساختمان احتمال دارد حوادثي از اين قبيل اتفاق افتد: ريزش سقف ها و مصالح ساختماني، شكستن و پرتاب خرده شيشه، سقوط وسايل آويزان مانند چراغ، پنكه سقفي و. . . سقوط اجسام سنگين و وسايلي كه روي آن‌ها قرار دارند مانند قفسه هاي كتابخانه و. . .
اقدامات مناسب داخل ساختمان
به محض احساس وقوع زلزله، در صورت امكان، مثلاً اگر ساختمان يك طبقه است و نزديك در خروجي هستيد، از آن خارج شويد و به فضاي باز برويد. اگر هنگام وقوع زلزله در ساختمان چند طبقه اي هستيد سعي نكنيد با استفاده از پله و آسانسور خود را به خارج از آن برسانيد. همچنين از آنجايي كه در اماكن عمومي همه افراد نميتوانند در يك زماني و با هم از درب‌هاي خروجي بيرون روند، حتي هجوم آن‌ها به طرف درب‌ها مي‌تواند خود عامل آسيب‌رساندن افراد به يكديگر باشد. بنابراين محل امني در داخل ساختمان انتخاب كرده و تا پايان لرزه ها آنجا پناه بگيريد. در داخل ساختمان از پنجره و درب‌هاي شيشه اي فاصله بگيريد. از كنار وسايلي كه امكان سقوط يا پرتاب دارند دور شويد. زير ميز يا محل مناسبي پناه بگيريد. ميان چهارچوب در محل محكمي براي پناه گرفتن است. چهارچوب در را با يك دست محكم گرفته و با دست ديگر مراقب بسته‌شدن در باشيد.
اگر به ميز يا چهارچوب در دسترسي نداريد و در جايي مانند راهرو هستيد از اجسام قابل سقوط دور شويد. به كنار ديواري برويد و به آن بچسبيد يا رو به ديوار نشسته، سر را به طرف زانوها خم نموده آن را با بازوها بپوشانيد و كف دستها را پشت سر به هم قلاب كنيد.
خارج از ساختمان
در خارج ساختمان ممكن است پديده هاي زير اتفاق افتد:
خرابي و ريزش قسمتهايي از ساختمان.
سقوط و پرتاب خرده شيشه ناشي از شكستن پنجره ها و درب‌هاي شيشه اي، شكستن درختان و سقوط تيرهاي چراغ برق. بسته‌شدن خيابان ها بر اثر خرابي ساختمان ها يا احتمالاً از ريزش پل هاي هوايي. قبل از هر چيز آرامش خود را حفظ كنيد. ترس و وحشت، سرعت عمل و صحت رفتار شما را كاهش مي‌دهد. پس با اعتماد به نفس به سرعت نكات ايمني را انجام دهيد. ديگران را نيز دعوت به آرامش و انجام آن‌ها كنيد.
اقدامات مناسب خارج از ساختمان
در خيابان هاي پهن از ساختمان ها، پله هاي زودگذر و عابر، درختها و تيرهاي چراغ برق دور شويد.
در خيابانها يا كوچه هاي باريك كنار اتومبيل هاي پارك شده و ديوارهاي كاملاً كوتاه پناه بگيريد و دستها را روي سر و گردن خود قرار دهيد. اگر در محوطه تأسیسات هستيد از ساختمان ها و اماكن، ديوار، تيرك هاي محوطه تأسیسات فاصله بگيريد. اگر در اتوبوس هستيد از راننده بخواهيد خودرو را در محلي دور از ساختمان، پل روگذر يا پل عابر پياده، درخت و تير چراغ برق متوقف كند. همه در خودرو بمانيد. روي صندلي محكم بنشينيد. سر را به طرف زانوها خم كنيد و با دست و بازوها از سر خود محافظت كنيد و اگر در خودرو شخصي خود هستيد همين اقدامات را انجام دهيد توجه داشته باشيد كه به طور كلي خطر سقوط آوار ساختماني از خطر سقوط درختان و تيرك ها بيشتر ميباشد. پس از پايان لرزه ها (در صورتي كه در داخل ساختمان هستيد) چند دقيقه در پناهگاه خود بمانيد و سپس با احتياط از آنجا خارج شويد. در صورت امكان به ديگران كه با مشكل براي خروج از ساختمان مواجه شده اند كمك كنيد. سپس ساختمان را به آرامي ترك كنيد. پس از خروج در فضايي دور از ساختمان ها و موانع قابل سقوط بمانيد تا كسب اطمينان كامل از عدم وجود خطر يا بنابر ضرورت به داخل ساختمان وارد نشويد چرا كه احتمال وقوع پس لرزه هايي وجود دارد كه برخي از آن‌ها ميتوانند شديد باشند.
بهتر است قبل از وقوع زلزله، نسبت به چگونگي عكس العمل، حداقل در مورد مكان هايي كه معمولاً در آن‌ها هستيد، تصميم بگيريد و در هنگام زلزله تصميم خود را بلافاصله انجام دهيد. توجه داشته باشيد كه در برخي اوقات مانند زلزله سال 1375 بجنورد، ممكن است قبل از زلزله اصلي لرزه هايي به وقوع بپيوندد. لذا توصيه ميشود به محض احساس لرزه ها با توجه به محلي كه در آنجا هستيد عكس العمل مناسب انجام دهيد. پس از پايان لرزه ها اگر داخل ساختمان هستيد از ساختمان خارج و دور شويد تا كسب اطمينان از ايمني از طريق پيام هاي راديويي يا شفاهي مسئولان باز نگرديد. چنانكه در زلزله بجنورد مردم به پيش لرزه ها توجه كردند و خوشبختانه در هنگام زلزله اصلي در خارج ساختمان ها بودند و آسيبي به آن‌ها نرسيد. توجه داشته باشيد كه انجام عكس العمل هاي سريع در كوتاهترين زمان ممكن است يكي از مهمترين اصول ايمني در هنگام وقوع زلزله باشد. بنابراين سعي كنيد كه در هر بار تمرين ضمن بهتر انجام‌دادن نكات ذكر شده، زمان عمليات را كاهش دهيد. انجام بحث گروهي و بررسي نقاط ضعف و قوت تمرين بسيار مفيد است. به خاطر داشته باشيد تكرار اين تمرين اشتباهات را كاهش و مهارت و سرعت عمل را افزايش مي‌دهد.
تشكيل گروه هاي امدادي
تجربه نشان مي‌دهد كه بيشترين اقدامات نجات و كمك‌رساني قبل از رسيدن نيروهاي امدادي، توسط افرادي كه در محل حادثه حضور دارند انجام ميگيرد. البته در برخي از موارد هم به علت بي‌اطلاعي و ناآگاهي افراد حوادث نامطلوبي رخ مي‌دهد. به همين دليل لازم است كه قبل از وقوع زلزله كليه افراد از نكات ضروري اطلاع حاصل كنند و با تمرين كافي، مهارت لازم را بهدست آورند؛ اما براي جلوگيري از بي‌نظمي بايد گروه هاي خاصي، متشكل از تعداد مشخصي از پرسنل شاغل در تأسیسات با وظايف تعيين شده، از سوي شوراي ايمني زلزله زير نظر مسئولين حفاظت انتخاب و تعليم داده شوند تا بتوانند در صورت نياز اقدامات ضروري را انجام دهند. فعاليت گروه هاي امدادي بعد از زلزله نيز همانند گروه تداركات و گروه ايمن‌سازي تحت نظر شوراي ايمني زلزله ميباشد.
اقدامات پس از زلزله
بررسي تمام ساختمان ها و بخش هاي آن به‌منظور يافتن مجروحين يا زنداني شده ها (گاهي براي يافتن افراد بايد محل را ساكت كرد گاهي فرياد كشيد و منتظر جواب ماند، برخي اوقات هم ميتوان از بر هم زدن دستها استفاده كرد).
پس از بررسي و جستوجوي هر قسمت از ساختمان و اطمينان از اينكه كسي در آنجا نيست ميتوان علامت ضربدر بزرگي بر در آن گذاشت تا ديگر اعضاي گروه به آنجا مراجعه نكنند.
اگر مجروحي در جايي پيدا شد بايد به دقت تمام و با رعايت اصول مربوطه به روش كمك مجروحين او را به خارج از ساختمان. جايي كه افراد گروه در كمك هاي اوليه مستقر شده اند منتقل كرد. كسانيكه آسيب زياد و جدي ديده اند نبايد از جاي خود تكان بخورند فقط در صورت امكان خطر ويراني ساختمان يا آتش‌سوزي در آن محل بايد به نقطه ايمن‌تري منتقل شوند.
اگر فردي زير آوار مانده باشد بايد با دقت در آهستگي تكه هاي آوار را جابه جا نموده و از ايستادن روي آن منطقه پرهيز كرد تا صدمه بيشتر به مصدوم وارد نشود.
چند نفر از نيروها بايد امكان بروز خطر آتش‌سوزي را بر اثر نشت گاز يا شكست لوله هاي آن، واژگون‌شدن وسايل حرارتي و اتصال سيم هاي برق بررسي كنند. در صورت وجود چنين امكاني بايد هر چه سريعتر شير گاز بسته و جريان برق قطع شود. پس بهتر است كه قبل از محل قرار گرفتن شير آب، گاز و كنتور برق و چگونگي باز و بسته‌كردن آن‌ها به خوبي فرا گرفته شود.
همچنين بايد مراقب بود در نقطه اي كه لوله هاي آب شكسته در آب جمع‌شده و سيم برق سقوط كرده است، خطر برق گرفتگي در آن منطقه بسيار است. بهتر است از رفتن به آنجا اكيداً اجتناب كرد. هر محلي پس از بازرسي و حصول اطمينان از ايمن‌بودن آن بايد با ضربدر سفيد علامتگذاري يا برعكس مناطقي كه احتمال وقوع خطر در آن ميرود با ضربدر قرمز مشخص شود تا كسي به آنجا نرود.
با وقوع هر زلزله احتمال دارد عده اي مجروح شوند بنابراين اعضاي اين گروه بايد از قبل به خوبي كمكهاي اوليه را آموخته و در اين كار مهارت داشته باشند. قبل از وقوع بهتر است محل امني در فضاي باز و دور از ساختمان و اجسام قابل سقوط (مثل تيرك هاي زمين بازي، درختها، چراغهاي برق و. . . ) براي استقرار گروه كمكهاي اوليه و انتقال مجروحين به آنجا تعيين شود. افراد گروه كمك هاي اوليه بايد بهترين كمكهاي اوليه مانند تنفس مصنوعي، بستن زخمها و شكستگيها و. . . را به مجروحين برسانند. در مورد جراحات سطحي ميتوان تقسيم عمل كرد ولي براي جراحت هاي جدي و خطرناك بايد فقط اقدامات اوليه را انجام داد و منتظر نيروهاي امداد شد.
بايد سعي شود ضمن مداوا با صحبت‌كردن با شخص مجروح به وي آرامش و اطمينان خاطر داده شود. اين كار سبب ميشود كه مجروح بر وضعيت موجود غلبه كند و اين امر كمك بزرگي براي امدادگران خواهد بود.
با توجه به احتمال وقوع آتش‌سوزي پس از زلزله نيروهاي حفاظتي بايد از قبل نكات لازم جهت خاموش‌كردن آتش را به خوبي فرا گرفته باشد و با تمرين، مهارت لازم را كسب كند تا بتواند در صورت نياز از مهارت و آگاهي خود استفاده كند.
پس از شناسايي اماكني كه آتش گرفته يا احتمال آتش‌سوزي در آن‌ها وجود دارد، با استفاده از كپسول آتش خاموش كن، آب و ماسه سعي شود آتش را مهار نموده و مانع از سرايت آن به مناطق ديگر شوند. در صورتي كه آتش غيرقابل مهار باشد بايد به سرعت از آنجا خارج شده و تمام اطراف آن منطقه نيز تخليه گردد.
توجه: نيروهاي حفاظت بايد با حفظ آرامش، نظم و دقت وظايف خود را انجام دهند و دقت نمايند كه يك امدادگر نبايد خود قرباني شود.
مانور آموزشي زلزله
با توجه به اينكه اجراي مانور و فرآيندي است كه از طريق آن ميتوان اطلاعات مفيد و سودمندي در خصوص چگونگي عملكرد نيروها و بهره وري از دانش و امكانات موجود و انجام موثر كارها به دست آورد و آزموني براي درستي اقدامات و طرح هاي اجرا شده ميباشد در اين قسمت مطالبي در مورد مانور آموزشي زلزله ارائه ميشود مانور آموزشي زلزله بايد طبق برنامه اي دقيقاً پيش بيني و زمان‌بندي شده و در دو مرحله انجام شود:
هنگام وقوع زلزله فرضي
اين مرحله با علامتي كه از قبل تعيين شده مثل صداي سوت يا زنگ شروع ميشود، بايد وانمود شود كه مثل ساير روزها پرسنل تأسیسات و نيروهاي حفاظتي در محل هايي هستند كه اغلب روزهاي معمولي خود را سپري ميكنند. در اين مرحله چگونگي عكس العمل مناسب در اماكن مختلف تمرين ميشود. صداي سوت يا زنگ به منزله وقوع زلزله فرضي است. افراد بايد در هر محلي كه هستند به نحو صحيح و طبق نكاتي كه آموخته اند عكس العمل مناسب را انجام دهند تا از آسيب در امان باشند. مدت زمان اين مرحله كوتاه است، چرا كه زلزله حقيقي نيز مدت زيادي طول نميكشد، اين وضعيت ادامه خواهد داشت تا زماني كه سوت يا زنگ دوم را نشانه اتمام لرزه هاست به گوش برسد.
پس از زلزله فرضي
اين مرحله شامل دو قسمت است:
تخليه و شروع عمليات امداد؛
تخليه: پس از شنيدن صداي زنگ دوم همه افرادي كه در داخل ساختمان پناه گرفته اند بايد خود را به خارج از ساختمان برسانند؛ اما بايد توجه داشته باشيد كه به طور دسته جمعي به طرف درب‌هاي خروجي هجوم نبريد، زيرا ممكن است حادثه اي به وجود آورد.
شروع عمليات امداد: پس از آنكه همه خود را به محل امني در خارج از ساختمان رساندند عمليات امداد آغاز ميشود. گروه هاي كاري پشتيباني، تجسس، كمكهاي اوليه و آتش‌نشان بلافاصله سرپرست يا سرپرستان خود را يافته و با دستور و توصيه هاي او وظايف خود را انجام مي‌دهند. وقوع پس لرزه هاي احتمالي را فراموش نكنيد.