بازنمایی مفهوم”منجی” در پیش گویی آخرالزمان در ادیان ابراهیمی

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

چکیده

آخرالزمان گرایی به عنوان یک نظام معنایی شامل مفهوم، زبان و بازنمایی در بین ادیان ابراهیمی تبدیل به یک فرهنگ و جنبه عمومی پیدا کرده است. درهمین راستا، نظام معنایی آخرالزمان گرایی، متاثر از پیش گویی در مورد ویژگی ها و خصوصیات این دوران ، تاثیرعمیق بر زندگی اجتماعی پیروان ادیان ابراهیمی گذاشته و آن را به یک متمایز کننده فرهنگی تبدیل کرده است.لذاسعی کردیم به پیش گویی در ادیان ابراهیمی از منظرروش تحلیل گفتمانی با تکیه بر متون مذهبی بپردازیم.و به این سوال پاسخ دهیم که “منجی” چگونه در بین ادیان ابراهیمی بازنمایی شده وچه تصویری از”منجی” در ذهن پیروان ادیان ابراهیمی شکل گرفته است؟

کلید واژه: بازنمایی، فرهنگ منجی گرایی، پیش گویی، ادیان ابراهیمی

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

مقدمه

اعتقاد به دوره آخرالزمان و انتظار منجی، عقیده ای است که در ادیان ابراهیمی به مثابه یک فرهنگ در آمده وعمومیت پیدا کرده است. فرهنگ در حقیقت همان نظام عام معنایی است که از نظام اندیشه‌ای، باوری، ارزشی و اخلاقیِ یک جامعه نشأت می‌گیرد و خود را در قالب وجوه اعتباری، نمادی، صوری و سبک‌ها و عادات استقراریافته در زندگیِ جاریِ یک قوم و جامعۀ آن‌ها نشان می‌دهد. (هال، ۱۳۹۱) فرهنگ بستر ارتباط معنایی، مفهومی‌ و زبانی مردم است و موجب ایجاد هم‌دلی و همراهی‌های اجتماعی و هویت‌یابی مشترک افراد، گروه‌ها می‌شود. فرهنگ و زبان پدیده­های تشکیل دهندۀ نظام جامع ارتباط انسانی هستند و رابطۀ زبان و فرهنگ مثل رابطۀ قلب و بدن انسان می­باشد. حیات هر دو متغیر به همدیگر وابسته است؛ بنابراین زبان و فرهنگ دو پدیده مستقل محسوب نمی­شوند (بسنت، 1980). در اثبات درهم تنیدگی زبان و فرهنگ محقق دیگری به نام لاتمن (1978) معتقد­است که هیچ زبانی وجود خارجی پیدا نمی­کند مگر این­که در بافت و قالب فرهنگ غوطه­ور گردد و هیچ فرهنگی هم پا به عرصۀ حیات نمی­گذارد مگر این­که در مرکز ثقل خود ساختار طبیعی یک زبان را داشته باشد.لذا برای شناسایی یک فرهنگ نیاز به بازنمایی داریم چون بازنمایی، معنا و زبان را به فرهنگ ربط می‌دهد. (نقل جیمز، 2007)

اعتقاد به منجی و پیش گویی ناشی از آن، یکی از مهم ترین باورهای دینی ادیان ابراهیمی بوده که هم از حیث نظری و هم از حیث عملی، نقطه اشتراک بین ادیان شده است. یکی از مهم ترین رهیافت مطروحه پیرامون پیش گویی در ادیان ابراهیمی نحوه بازنمایی منجی در این ادیان است. آخرالزمان گرایی به عنوان یک نظام معنایی شامل مفهوم، زبان و بازنمایی در بین ادیان ابراهیمی تبدیل به یک فرهنگ و جنبه عمومی پیدا کرده است. درهمین راستا، نظام معنایی آخرالزمان گرایی، متاثر از پیش گویی در مورد ویژگی ها و خصوصیات این دوران، تاثیرعمیق بر زندگی اجتماعی پیروان ادیان ابراهیمی گذاشته و آن را به یک متمایز کننده فرهنگی تبدیل کرده است.

بنابراین پیش گویی های آخرالزمانی، در بردارنده جهت گیری خاص ادیان نسبت به “منجی”است. لذا سعی کردیم به پیش گویی در ادیان ابراهیمی از منظر روش تحلیل گفتمانی با تکیه بر متون مذهبی بپردازیم. و به این سوال پاسخ دهیم که “منجی” چگونه در بین ادیان ابراهیمی بازنمایی شده و چه تصویری از”منجی” در ذهن پیروان ادیان ابراهیمی شکل گرفته است؟

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

1- مبانی نظری

گفتمان^[1] مجموعه‌اي از باور‌ها، مفاهيم و تعامل‌هاي نمادين است كه واقعيت را مي‌سازد. از اين رو، مفهوم گفتمان تأكيد بر فرايند‌هاي اجتماعي دارد كه مولد معناست. گفتمان اين قابليت و توانايي را دارد كه علاوه بر تغيير افق تصوري در جامعه، تصور اجتماعي^[2] جديدي را شكل دهد.(رحمانی،1393،24) در چارچوب فرهنگ بین معنایا معانی تولید شده وکنش نسبتی وجود دارد. (هال 1391،18)

2-1-بازنمایی

یکی از عناصر برجسته فرهنگ زبان است. “زبان ” یکی از” رسانه های” ممتازی است که معنا به واسطه آن تولید و پخش می شود. اعضای یک فرهنگ باید معناهای مشترکی داشته باشند. نوعی زبان و نظام بازنمایی مشترک تا بتوانند آنچه “شما” می گویید را به آنچه”من” درک می کنم و برعکس ترجمه کنند.(همان 21)

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

در واقع، زبان حالتِ کارکردی دارد که در آن می توان اندیشه های فردِ سخن گو را که با عناصر فرهنگی ادغام شده است و در بستر خاصی بیان می شود، موردِ کنگاش قرار داد. به عبارت دیگر، تلقی انسان نسبت به زبان، تلقی او نسبت به حقیقت وجود است. از نگاه هِردر، زبان می تواند در عالی ترین گونۀ خود حسن همجواری بین فرهنگ ها و ملت ها را در پنهۀ گیتی برپا نماید»(صحاوی،69:1382)

با توجه به نسبتِ زبان با حقیقت و شناخت انسان ها از آن در سیرِ رشد خود، این باور برجسته شود که زبان عامل اصلی گفتمان در جامعه است. براساس دیدگاه دنی برتراند، محقق فرانسوی در حوزۀ نشانه ـ معناشناسی، کلمات فقط بخشی از دنیا را بر ما نمایان می سازد که بر اساس هر زبان به گونه ای متفاوت قیچی خورده اند. (شعیری،20:1389) به عبارت دیگر نقشه مفهومی مشترک ما باید به زبان مشترک تبدیل شود تا بتوانیم مفاهیم و تصورات مان را با واژه های نوشتاری، اصوات گفتاری،یا تصاویر دیداری متناظر و مرتبط کنیم. (سمتي، 1377: 37)

پس معنا، زبان و بازنمایی نوعی گفت و گوست که همیشه فقط بخشی از آن درک می شود و همیشه نوعی داد و ستد نابرابر است. فرایندی که سه عنصر چیزها، مفاهیم و زبان (نشانه ها) را با هم پیوند می زند تا تولید معنا شود “بازنمایی” می گوییم. زبان از طریق “بازنمایی ” عمل می کند. زبان نوعی نظام بازنمایی است. و وسیله ای است برای بیان یا انتقال اندیشه،مفهوم، تصویر یا احساس.

لذا در چارچوب نظريه گفتمان، بررسي نقش زبان^[3] در بازنمايي^[4] و ايجاد واقعيت اجتماعي يك هدف اصلي است. بر اساس نظريه فوق، دسترسي به واقعيت تنها از طريق زبان ميسر است؛ اما بازنمايي واقعيت از طريق زبان هرگز بازتاب واقعيت از پيش موجود و عيني نيست بلكه در اين بازنمايي، زبان در ايجاد واقعيت نقش ايفا مي‌كند. به عبارت ديگر، واقعيت محصول گفتمان‌هاست. البته اين نظريه وجود واقعيت را نفي نمي‌كند، و معتقد است كه واقعيت تنها از طريق گفتمان معنا مي‌يابد. زبان نه تنها ابزار توصيف واقعيت بلكه تعريف يا معنا كننده آن است (حسيني‌زاده، 1383 :182)(سمتي، 1377: 110). بنابراين مي‌توان گفت مراد از گفتمان يك واقعه زباني^[5] است. واقعه يا عملي كه از طريق سازه‌هاي ذهني^[6] و نمادين^[7] در صحنه زندگي اجتماعي، واقعيت را براي بازيگران معنادار مي‌كند (سمتي، 1377: 107).

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

 1-3-منطق هم ارزی و غیریت سازی

منطق هم ارزی و غیریت سازی از مفاهیم پرکاربرد در چارچوب نظریه گفتمان است. برای تبیین منطق هم ارزی شناخت مفهوم مفصل بندی و دال ها ضروری است. مفصل بندي^[8] عملي كه ميان عناصر پراكنده ارتباط برقرار كند به نحوي كه هويت و معناي اين عناصر در نتيجه اين عمل اصلاح و تعديل شود. (لاكلا و موفه، 2001: 105). دال مركزي^[9] نشانه‌اي است كه ساير نشانه‌ها در اطراف آن نظم مي‌گيرند. با اين توضيح كه نشانه‌هاي مفصل‌بندي شده در يك گفتمان از ارزش برابر برخوردار نيستند و به انواع مختلفي تقسيم مي‌شوند. مهم ترين اين نشانه‌ها دال مركزي است. اين دال، دال‌هاي ديگر را شارژ مي‌كند و آنها را در قلمرو جاذبه‌ معنايي خود نگه مي‌دارد (لاكلا و موفه، 2001 : 18 )( سلطاني، 83 : 157 )

در عمل مفصل بندی دال های اصلی با یکدیگر در زنجیره هم ارزی ترکیب می شوند. این دال ها نشانه های بی محتوایند یعنی به خودی خود بی معنایند تا این که از طریق زنجیره هم ارزی با سایر نشانه هایی که آنها را از معنا پر می کنند ترکیب می شوند و در مقابل هویت های دیگری قرار می گیرند که به نظر می رسد تهدید کننده آنها باشند.(دی ووث، 2003،165) گفتمان ها از طریق زنجیره هم ارزی تفاوت ها را می پوشانند.

جامعه ذاتا متکثر است. زنجیره هم ارزی این تکثر را پوشش می دهد و نظم و انسجام می بخشد. در هم ارزی، عناصر، خصلت های متفاوت و معناهای رقیب را از دست می دهند و در معنایی که گفتمان ایجاد می کند منحل می شوند؛ مثلاً در واکنش به منکران گفتمان آخرالزمانی و منجی گرایی تمام ادیان در زنجیره هم ارزی گفتمان آخرالزمانی قرار می گیرند و تفاوت های اصلی آنها با یکدیگر فراموش می گردد. اما هیچ گاه هم ارزی نمی تواند به حذف کامل تفاوت ها بینجامد.(اشمید، 89-1998) همواره امکان ظهور تفاوت و تکثر و خروج عناصر از زنجیره هم ارزی وجود دارد.

منطق هم ارزی منطق ساده سازی است. در مقابل، منطق تفاوت به خصلت متکثر جامعه اشاره دارد و می کوشد تا از طریق تأکید بر تفاوت ها زنجیره هم ارزی موجود را به هم بریزد. در این جاست که مفهوم خصومت و غیریت برجسته می شود.

منطق تفاوت بر تمایزات و مرزهای موجود میان نیروهای موجود تأکید می کند و منطق هم ارزی می کوشد از طریق مفصل بندی بخشی از این نیروها، تمایزات آنها را کاهش داده و آنان را در مقابل غیر منسجم نماید. بنابراین منطق هم ارزی شرط وجود هر صورت بندی است. (هوارث، 1367، 165)

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

1-4- مفهوم پیش گویی

یکی از وجوه فرهنگ “منجی گرایی” در بین ادیان، پذیرش منجی گرایی واستفاده از فن پیش گویی است، این واژه دارای معانی مختلفی است.

درعمل و کار شخص “پیش گو پیش گوینده”، کهانت، غیب گویی و اخبار از آینده را “پیش گویی” گویند. (دهخدا،معین،زیدان،1360)

در زبان عربی و ادبیات عرب، به ویژه در آیات و روایات، دو واژه “غیب” و “نبا غیبی، خبرهای غیبی”از رایج ترین الفاظی هستند که در مفهوم “پیش گویی” به کار می روند.

علامه ی شهرستانی می گوید: غیب در زبان عربی اسم معنی و به معنی حاضر و شاهد نبودن است. .. شهود کنایه از آن چیزی است که بتوان با حواس ظاهری آن را درک کرد. حضور هم به این معناست. غیب مثل غایب، به معنی آن چیزی است که به وسیله حواس ظاهری درک نمی شود. به همین دلیل است که مسافر را غایب گویند. .. (سبحانی،11402ه.ق،378)

واژه “ملاحم” نیز از جمله واژه هایی است که در زبان عربی در مفهوم “پیش گویی ها” به کار رفته است. نوع افراد و شخصیت های علمی که در گذشته، در زمینه ی “پیش گویی ها” کتابی نگاشته اند، نام کتابشان را “الملاحم” نهاده اند، مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی، در کتاب نفیس خود، از بیست و چهار نوع “الملاحم” نام می برد.( تهرانی، ج 22، 187 – 190)

 

2- بازنمایی مفهوم”منجی” در پیشگویی آخرالزمان در ادیان ابراهیمی

پیش گویی از زمان های کهن تاریخ بشر وجود داشته و نقش پیش گویان در تاریخ اهمیت ویژه ای داشته است. در حکومت های باستانی پادشاهان علاوه برارتش و…پیش گویانی نیز داشته اند. در زمان های قدیم پیشگویی اغلب با علم ستاره شناسی همراه بوده و اکثر پیش گویان منجم نیز بوده اند. به طور کلی برخی پیش گویی را تحت عنوان علم پیش گویی عنوان می کنند و خود گفتمان علم پیش گویی باعث می شود که این تصور در ذهن خواننده یا شنونده نقش ببندد که پیش گویی علم بوده و بر پایه واقعیت استوار است. (اسدی ساجد،1391،4)

بار معنایی واژه پیش گویی خود به تنهایی باعث برانگیخته شدن حس کنجکاوی انسان های عدالت خواهی می شودکه نیاز و تمایل به یک آرمان شهر دارند و در نتیجه به این پیش گویی ها اعتماد می کنند. قدرت معنا بخشی ادیان در بستر هر جامعه و فرهنگی برای عدالت خواهی، با آموزه نجات پیوند خورده است. این آموزه مشترک در تمامی ادیان؛ سبب ایجادگفتمان پیش گویی آخرالزمانی و منجی گرایی در جهت هم سوسازی با گفتمان ادیان شده است.

منجی گرایی که در حوزه باورها شكل مي‌گيرند و سه موضوع را برجسته می کنند: طبيعت ظهور، شخصيت موعود و علا‌يم ظهور. موارد فوق عرصه گفتمان گویی بین ادیان می شود. نقاط مشترک در بین ادیان ابراهیمی هم پوشانی و نقاط افتراق دچار خصومت و غیریت سازی می شود.

در بحث طبيعت ظهور آن چه مورد نظر است اين است كه آيا پديده ظهور يك امر اين جهاني است يا آن جهاني، آيا جهان شمول است يا امري موضوعي، بنابراين حول و حوش تعاريفي كه از اين بحث ارائه مي‌شود شاهد حضور پیش گویی های مختلفي در ادیان ابراهیمی هستيم.

از طرفی تحریفات بی شمار و عدم امکان دسترسی به نسخه های اولیه کتب آسمانی ادیان (به جز اسلام) باعث شده تا نتوان سخنی کامل و متقن از دیدگاه این ادیان بیان نمود.

تأسیس «جامعه آرمانی»، به مثابه دال مرکزی و غایت مشترک در ادیان ابراهیمی است. بی تردید «آرمان شهر» یا همان اندیشه‌های «اتوپیایی» یکی از صورت‌های فلسفی – اجتماعی این خواست بشری بوده و بسته به زمینه‌های فکری، اسطوره ای و فرهنگی هر دین، به هیأت خاصی خود را نشان داده است (کلباسی اشتری،۱۳۸۹: ۱۷) بحث از نجات با عناوینی نظیر«منجی گرایی»،«موعودگرایی»، «آینده گرایی»،«هزاره گرایی» و این سبب پیوند با پیش گویی های آخرالزمانی و هم ارزی قرار گرفتن و هم پوشانی بین ادیان شده است. هر یک از ادیان ابراهیمی دارای موعود یا منجی آخرالزمان هستند که با نام های خاص در ادیان معنا و بازنمایی می شوند.

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

1-2-نام ها و القاب منجی در ادیان ابراهیمی

یکی از دال های شناوری که حول دال مرکزی منجی گرایی هژمونیک شده، نام و القاب موعود است. اسلام منجی موعود را حضرت مهدی (عج) می داند آخرین امام معصوم که هم اکنون زنده و از دیده ها پنهان است.

در اسلام اسامی و القاب متعددی برای آن حضرت ذکر شده است، تا آن جا که تنها در یک کتاب به  182اسم اشاره شده است. (نجم الثاقب، ص 132-55) در اینجا معروف ترین آنها نام برده شده است. و نام غالب در آیین یهود “ماشیح” است. مسیحیان نیز منتظر ظهور حضرت مسیح اند و اغلب از القاب “شیلو، روح راستی، پسر خدا و پسر انسان” که غالب ترین آن مسیح و مهمید آخر در کتب مقدس نامبرده شده است.( انجیل یوحنا، باب 41، آیه 26؛ 16: 13-7؛ 7: 2؛ 19: 8)

گرچه اعتقاد به موعود و نام آن در زنجیره هم ارزی گفتمان آخرالزمانی قرار می گیرند. اما تفاوت های اصلی آنها با یکدیگر فراموش نمی شود. نام ها و القاب در ادیان ابراهیمی به صورت خاص برجسته می شود و سبب غیریت سازی با “دگر” خود یعنی ادیان دیگرمی شود. و می تواند در منازعه گفتمانی بین ادیان هم جنبه اشتراک در موعود پذیری و هم افتراق درقبول منجی خاص شود. در برخی ادیان منجی موعود به صورت انسانی خاص با مشخّصات فردی منحصر به فرد است.

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

3- بازنمایی پیش گویی علائم ظهور در ادیان ابراهیمی

باور به موعودگرایی سبب شده که ادیان ابراهیمی با توجه به دین خود، پیروانشان را با پیش گویی در مورد منجی هدایت کنند. و با زبان، معنای علائم ظهور منجی را بازنمایی کنند.

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

3-1- بازنمایی پیش گویی علائم ظهور در آئین یهود

پیش گویی علائم ظهور در دین یهود با آمدن«روز یهوه»بازنمایی می شود. دین ابراهیمی یهود معتقد است که: گذشته از تغییرات عظیم کیهانی، چون: تاریک شدن خورشید و ماه، افتادن ستارگان از آسمان، حدوث طوفان ها و زلزله های دهشتناک، بروز قحطی و طاعون، درگرفتن جنگ های سخت با نیروهای ظلم و شر و فساد است، یکی ازمهم ترین وقایع، هجوم یاجوج و ماجوج و فتنه مسیحای دروغین(دجال) است که مظاهر قدرت های شیطانی اند. سرانجام قدرت و مشیت الهی بر قوای اهریمنی غالب می شود و عالمی نو که عدل و رحمت الهی برآن حاکم است_ آغاز می گردد(مصطفوی،1381،55)

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

3-2- بازنمایی پیش گویی علائم ظهور در آئین مسیحیت

نشانه های عمده ای را که برای ظهور در مسیحت پیش گویی و بازنمایی شده است می توان چنین برجسته نمود:

1 – ظهور مسیح با ذلت قوم یهود بستگی دارد، هر وقت آشکار شود ذلت پایان می پذیرد.

2 – ظهور هنگام رقابت دولت ها و جنگ آنان با یکدیگر خواهد بود.

3 – در عهد جدید به ظهور مسیح دروغین ( دجال) نیز اشاره شده است.

4 – پیدا شدن نشانه های مشخصی در آفتاب و ماه وستارگان و خرابی اورشلیم و حیرت از علائم ظهور است.( راشد محصل، 1369، 43)

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

3-3-بازنمایی پیش گویی علائم ظهور درآئین اسلام

از مجموع روایاتی که در کتاب های حدیث، تفسیر تاریخ درباره عرصه ظهور مهدی(عج) موعود در اسلام نقل شده، دو مطلب درباره مشخصات آخر الزمان_ بمعنی عصر مهدی موعود_ بصورت تواتر معنوی برجسته شده است: نخست اینکه در این عصر، پیش از ظهور مهدی موعود، فساد اخلاقی، بیداد وستم، همه جوامع بشر را فرا می گیرد و به صورت عام ترین پدیده در روابط انسان ها در می آید.

در پاره ای از روایات اسلامی برای آخرالزمان علائم دیگری نیز برجسته شده است، مانند ظهور دجال، ظهور دابه الارض که چهارپایی عظیم الجثه است و خروج یاجوج و ماجوج و نزول عیسی درمیان مردم؛ از نشانه های نزدیک شدن ظهور مهدی، به وقوع پیوستن خسوف وکسوف، ایستادن خورشید در میان آسمان، کم و زیاد شدن نور ماه وخورشید، گرم شدن حرارت آفتاب از مغرب، پیدا شدن آتشی درآسمان که از سرزمین برهوت برخاسته باشد؛ طلوع ستاره دنباله دار از مشرق زمین_ است که تمامی این علائم نشانگر نزدیک شدن ظهور مهدی ( ع) خواهد بود. (همان) پیش گویی در مورد علائم ظهور در ادیان ابراهیمی فساد، بیداد وستم دال های شناوری هستند که حول محور ظهور منجی هژمونیک شده اند، و با تغییرات کیهانی در جهان قبل از ظهور بازنمایی شده و هم ارزی و هم پوشانی نقطه اشتراک ادیان ابراهیمی در مورد علایم ظهور است.

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

4- بازنمایی پیش گویی جهان پس از ظهور در ادیان ابراهیمی

در بستر فرهنگی ادیان ابراهیمی، ظهور منجی با آوردن عدل جهانی بازنمایی می شود. و هرکدام از ادیان ابراهیمی با پیشگویی از جهان بعد از ظهور دال های شناوری را پیرامون دال مرکزی ظهور و استقرار منجی، هژمونیک می کنند.

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

4-1- بازنمایی پیش گویی جهان پس از ظهور در آیین یهود

در آیین یهود در کتاب اشعیای نبی، جهان پس از ظهور را؛ این گونه بازنمایی و پیشگویی کرده است: «نهالی از تنة یسّی (پدر داوود) بیرون آمده، شاخه‌ای از ریشه‌هایش خواهد شگفت و روح خداوند بر او قرار خواهد گرفت؛ یعنی روح حکمت و فهم و روح مشورت و قوّت و روح معرفت و ترس از خداوند.

خوشی او در ترس خداوند خواهد بود و موافق رؤیت چشم خود داوری نخواهد کرد و بر وفق سمع گوش‌های خویش تنبیه نخواهد نمود، بلکه مسکینان را به عدالت داوری خواهد کرد و به جهت مظلومان زمین به راستی حکم خواهد نمود، جهان را به عصای دهان خویش زده، شریران را به نفخـﮥ لب‌های خود خواهد کشت. کمربند؛ کمر عدالت خواهد بود و کمربند میانش امانت. گرگ با بره سکونت خواهد داشت و پلنگ با بزغاله خواهد خوابید… و در تمامی کوه مقدّس من ضرر و فسادی نخواهند کرد؛ زیرا که جهان از معرفت خداوند پر خواهد بود؛ مثل آبهایی که دریا را می‌پوشاند و در آن روز واقع خواهد شد که ریشة یسّی به جهت علم قوم‌ها بر پا خواهد شد و امّت‌ها آن را خواهند طلبید و سلامتی او با جلال خواهد بود… و به جهت امّت‌ها علمی بر افراشته، و رانده شدگان اسرائیل را جمع خواهد کرد و پراکندگان یهود را از چهار طرف جهان فراهم خواهد آورد (اشعیا، 11: 2ـ12).

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

4-2- بازنمایی پیش گویی جهان پس از ظهور در آیین مسیحیت

در آئین مسیحیت در کتاب انجلیل لوقا؛ جهان و وضعیت مردم پس از ظهور را؛ این گونه بازنمایی و پیشگویی کرده است: «و در آفتاب و ماه و ستارگان علامات خواهد بود و بر زمین تنگی و حیرت از برای امّت‌ها روی خواهد نمود به شوریدن دریا و امواجش، و دل‌های مردمان ضعف خواهد کرد از خوف و انتظار آن وقایعی که در ربع مسکون ظاهر می‌شود؛ زیرا قوات آسمان متزلزل خواهد شد و آنگاه پسر انسان را خواهند دید که برابری سوار شده و با قوّت و جلال عظیم می‌آید و چون ابتدای این چیزها بشود راست شده سرهای خود را بلند کنید؛ از آن جهت که خلاصی شما نزدیک است» (لوقا، 21: 28ـ37)

مسألة ظهور منجی و آبادانی عالم و برپایی حکومت عدل، یکی از آموزه‌های تعالیم آیین مسیحیّت است که برای پیروان این دین بازنمایی شده است و با پیشگویی ها بشارت منجی آخرالزّمان، همگان را با بازگشت حضرت مسیح تحت عنوان «پسر انسان» نوید داده شده است.

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

4-3- بازنمایی پیش گویی جهان پس از ظهور در آیین اسلام

در آئین اسلام؛ جهان پس از ظهور؛ با حضور منجی این گونه برجسته و بازنمایی می شود: جهانی که ارتباط افراد آن با یکدیگر بسیار ساده و آسان می شود. چنان قدرت و قوتی به گوش ها و چشم های مردم داده می شود که از دورترین راه سخنان یکدیگر را می شنوند بدون آنکه از جای خود حرکت نمایند.
درآن هنگام گرگ و گوسفند باهم چرا کنند. گزندگان زمین چهارپایان در میان مردم به حرکت درآیند و هیچ یک از آنها به دیگری آزار نمی رساند. زهر از گزنده ها برداشته می شود، برکت های زمین چند برابرمی شود. زمین سرسبز تر و خرم تر از گذشته می شود. میوه های درختان بزرگتر از همیشه می گردد. رافت و مهربانی در میان اهل زمین حاکم می شود. مدارا و مساوات گسترش می یابد. مال دنیا میان مردم به تساوی تقسیم می شود، بطوریکه فقیر وغنی ازهم شناخته نمی شوند.

دست مبارک خود را برسر مومنان خواهد کشید که عقلشان کامل شود و هر شیعه را قوت 40 مرد خواهد بود. جمیع امراض وکینه ها و سستی ها به برکت آن حضرت ازایشان برطرف می شود.

به طور کلی جهان پس از ظهور موعود در اسلام با سه ویژگی عمده بازنمایی می شود:

1 – حکومت تشکیل شونده بر اساس سنت پیامبر اسلام بوده وجهانی است.

2 – عدالتی فراگیر در همه جا برپا می شود.

3 – این دولت وحدت آفرین بوده و مختص یک فرهنگ نیست.(راشد محصل،1381،33)

با توجه به معانی که در ادیان ابراهیمی بعد از ظهور بازنمایی شدند، حاکی از آن است که پیشگویی های بعد از آخرالزمانی در این ادیان هم ارزی و هم پوشانی دارد و کمتر از غیریت سازی برخوردار است. و در فرهنگ این ادیان عمومیت پیدا کرده است.

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

5-نقاط اشتراک و افتراق پیش گویی آخرالزمانی در ادیان ابراهیمی

پیش گویی آخرالزمانی در ادیان ابراهیمی دارای نقاط اشتراک و افتراق هستند.

5-1- نقاط اشتراک پیش گویی آخرالزمانی در ادیان ابراهیمی

آنجا که صحبت از اشتراک بین ادیانی است، کاملاً هم ارز یکدیگر قرار دارند و هم پوشانی نقاط اشتراک آنان را تقویت، و از غیریت سازی دور می کند. این مسئله زمانی اهمیت مضاعف پیدا می کند که بدانیم اعتقاد به منجی و پیش گویی های آخرالزمانی، یکی از مهم ترین باورهای دینی پیروان ادیان ابراهیمی را پوشش داده، و سبب شده که از مرزهای دینی فراتر رفته و هم از حیث نظری و هم از حیث عملی ابعاد مشترک بین ادیان شود.

– موعود گرایی در همه ی ادیان از زنجیره هم ارزی برخوردار است.

– اندیشه موعود گرایی در طول حیات ادیان زنده و جاری است.

– هیچ کدام از موعود ها ظهور نکرده اند.

– تولد و زندگی آنان شگفت انگیز است.

– موعود دارای زندگی دنیوی نبوده یا حداقل دارای زندگی مادی قابل مشاهده نیست.

– نجات دهنده همواره از خاندان پیامبران بوده و دارای صفات خوب و پسندیده واخلاق نکوست.

– در همه ادیان قبل از ظهور، جهان دارای نوعی تشویش و گناه و فساد و تباهی است.

– موعود ها، حکومتی تشکیل خواهند داد که جهانی بوده و مختص یک قوم نیست.

– قیام مسلحانه به همراه یاوران موعود در برپایی حکومتی دین محور در همه ادیان ذکر شده است.

– وقوع حوادث ناگوار و ویرانگر و بلایای طبیعی نیز از نشانه های مشترک قبل از ظهور ادیان است.

(سیار پور،1388،25)

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

5-2- نقاط افتراق پیش گویی آخرالزمانی در ادیان ابراهیمی

نقطه افتراق بین ادیان ابراهیمی سبب منازعه گفتمانی و غیریت سازی می شود، و باعث واشدگی زنجیره های هم ارزی می شوند. و به دلیل وجود دال های خالی در دسترس، آئین های ادیان ابراهیمی حول دال مرکزی منجی گری آئین خود، هژمونیک کرده و بر پیروان اعتقاد به آخرالزمانی خود می افزایند. این واشدگی، خصومت سازی را در گفتمان های آخرالزمانی پر رنگ می کند.

نقاط افتراق اعتقاد به منجی در بین ادیان الهی با منجی های متفاوت غیریت سازی شده است و منجی ها کاملاً باهم در تفاوتند و در زنجیره هم ارزی از نظر ماهیت نمی گنجند. در مقایسه با نقاط اشتراک از جوهری بودن کمتری برخوردارند. لذا ادیان ابراهیمی در ماهیت منجی نیز باهم افتراق دارند.

ماهیت منجی در اسلام و در مذهب شیعه از لحاظ ماهوی «شخصی» و شخصی «متعیّن» بازنمایی شده است. در برخی ادیان منجی موعود به صورت انسانی خاص با مشخّصات فردی منحصر به فرد است. به گونه‌ای که نام پدر، مادر، حسب و نسب، حتّی زمان و مکان تولّد وی را معلوم کردند. اینگونه موعودها را می‌توان متعیّن یا خاص یا موعود شخصی نامید (ر.ک؛ موحّدیان عطار، 1388: 20).

منجی موعود در منابع مسیحیّت حضرت عیسی(ع) با حضوری کمرنگ بازنمایی شده است. موعود مسیحی، شخصی و متعیّن می‌باشد؛ یعنی بنا بر اعتقاد مسیحیّت، منجی موعود یک نفر خاص بوده است و چنین نیست که هر کس بتواند منجی باشد و لو شرایط برایش فراهم شود. منجی موعود مسیحیان فردی است به نام عیسی(ع) که فرزند مریم است و از این طریق، نسل او به داوود پیامبر (ع) متّصل می‌شود.

ماهیّت موعود در آیین یهود، با ماشیح بازنمایی شده است و همة دانشمندان یهود ماشیح را انسانی می‌دانند که خداوند او را برای وظیفه‌ای ویژه مأمور کرده است. هیچ گاه تلمود به ناجی یا فوق انسانی بودن ماشیح اشاره‌ای ندارد. ماشیح از نسل پادشاه داوود خواهد بود. نام‌هایی برای ماشیح از متن آیات کتاب مقدّس بدین شرح می‌باشد: فرزند یوسف، شیلو، حنینا، یینون، ربی یهودا هناسی، منجم بن حیزقیا و فرزند داود و. … (ر.ک جوانشير، 1391 :224)

یکی دیگر از نقاط افتراق یهود با اسلام و مسیحیّت در اعتقاد به غیبت منجی و در قید حیات بودن اوغیریت سازی شده است.

در اعتقاد اسلامی و خصوصاً شیعه، منجی موعود به عنوان حجّت خداوند بازنمایی شده به گونه ای که منجی در تاریخ خاصّی به دنیا آمده‌اند و بیش از هزار سال است که زنده هستند و منتظر ظهور هستند. منجی و موعود مسیحیان بر خلاف یهود مصداق آن عیسی بن مریم است که بعد از مصلوب شدن به آسمان رفت و نزد خدای پدر هست تا برگشت دوم و رجعت خود که در آخر‌الزّمان رخ می‌دهد و در این جهت موعود مسیحی‌ها مانند مسلمانان است که لقب و نسبش همه معین و مشخّص است و منجی موعود مسیحیّت در بلندای آسمان‌ها جای دارد و اوّلین مرحلة ظهور او با ربودن کلیسا (مؤمنان) همراه است. آنگاه پس از گذشت سال‌های پرمحنت و مصیبت به زمین بازمی‌گردد (ر.ک؛ جوانشیر، 1391: 224).

مفهوم منجی پیش گویی آخرالزمان

نتیجه گیری

به علت اشتراک درون گفتمانی و گستردگی طیف منجی گرایی در ادیان، ادیان ابراهیمی در نظر گرفته شد، و با استفاده از نظریه تحلیل گفتمانی لاکلا و موف تفاوت گفتمان های منجی گرایی در حوزه مضامین دینی بازنمایی شدند.

مفصل بندی ها نشان می دهد که هر یک از این گفتمان های ادیان ابراهیمی مضامین منجی گرایی را چگونه بازنمایی کرده اند؛ چه معانی در حوزه منجی گرایی در این گفتمان ها تثبیت و برجسته شده اند و چه مضامینی سبب نزاع و کشمکش گفتمانی ادیان ابراهیمی برای هژمونیک کردن خود بر سر کدام مضامین منجی گرایی است.

ادیان ابراهیمی در این که موعود کیست، چه موقع و کجا ظهور خواهد کرد، از جمله مسائلی است که سبب از جاشدگی زنجیره های هم ارزی بین ادیان شده، و تفاوت ها را ایجاد کرده است. در اینجا با توجه به اهمیت نسبت فرهنگ و منجی گرایی در نهاد دینی، فرهنگ در حقیقت همان نظام عام معنایی است که از نظام اندیشه‌ای، باوری، ارزشی و اخلاقیِ یک جامعه نشأت می‌گیرد و خود را در قالب وجوه اعتباری، نمادی، صوری و سبک‌ها و عادات استقرار یافته در زندگیِ جاریِ یک قوم و جامعۀ آن‌ها نشان می‌دهد. (هال، ۱۳۹۱)

فرهنگ منجی گرایی بستر ارتباط معنایی، مفهومی ‌و زبانی مردم است و موجب ایجاد هم‌دلی و همراهی‌های اجتماعی و هویت‌یابی مشترک افراد، گروه‌ها و تشکل‌ها در راستای اعتقادات دینی است. به همین‌جهت است که محققان علوم اجتماعی تصریح دارند که نهادهای دینی، پایه در فرهنگی دارند که مردم به‌عنوان اعضای یک جماعت یا جامعه در آن سهیم‌اند. (لوپز، ۱۳۹۱: ۳۵)

بنابراین باید به فرهنگ منجی گرایی به‌عنوان زمینۀ عام کنش متقابل روحی، روانی، ذهنی و رفتاری نگریست و نه به‌صورت بخش یا جزئی از کل دستگاه حیات اجتماعی و جامعه؛ و ابزارهای اجتماعی که به‌مثابه تار و پود فرهنگ و نظام معنایی، سبب انتظام کنش متقابل افراد در جامعه هستند. (مک گاون،2007،15) این بیان، افق نظر را به روی این مسئله می‌گشاید که منجی گرایی، تابع نظام معنایی و زبانیِ فرهنگ است. در نتیجه، باید پذیرفت که میان «معنا» و «پیش گویی» رابطۀ انعکاسی برقرار است و تمایز این دو از هم تنها وجه تحلیلی دارد نه عینی؛ یعنی در واقعیت اجتماعی، فرهنگ منجی گرایی خود را در پیش گویی ها متجلی می‌نماید؛ همچنین باید پذیرفت که اعتقاد به منجی، جنبۀ ارزشی دارند؛ چراکه فرهنگ فی‌نفسه امری ارزشی است.

منابع

الف)منابع فارسی

– آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن(1348) الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 29

– اکبری،محمدرضا(1384)،پرچم دار هدایت،انتشارات مسجد چمکران.

– انجیل یوحنا، باب 41، آیه 26؛ 16: 13-7؛ 7: 2؛ 19: 8

– انجیل لوقا، باب21بند 28ـ37

– تورات،عهد عتیق، اشعیاء نبی باب ۱۱بند 2ـ 12

– جوانشیر، موسی. (1391)موعود در آئین اسلام و مسیحیت،چاپ اوّل، قم، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی.

– حمّامی لاله‌زار، یونس. (1386). «ماشیح منجی موعود یهود»معارف. شمارة50.

– دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ذیل کلمه ی پیش گویی، به نقل از: تمدن اسلام، جرجی زیدان، ج 3، ص 16; معین، دکتر محمد، فرهنگ معین، ج 1، ص 17، چ 1360، چاپ خانه سپهر تهران.

– راشدمحصل، محمدتقی، 1369، نجات بخشی در ادیان، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی

– سبحانی، جعفر1402 ه – ق، چاپخانه ی خیام تهران، مفاهیم القران، ج 3 ص 378، به نقل از ” المعجزه الخالده”، السید هبه الدین الحسینی الشهرستانی، چ دوم، چ معارف بغداد، ص 74.

– شعیری، ح.ر.(1389)، تجزیه و تحلیل نشانه ـ معناشناختی گفتمان، تهران: نشر سمت.

– شفیعی سروستانی، ابراهیم. (1387).انتظار باید ها و نباید ها، ج 1. چاپ اوّل. تهران: انتشارات موعود عصر.

– گرينستون، جوليوس(1378)انتظار مسيحا در آيين يهود، ترجمه حسين توفيقي، چاپ دوم، انتشارات دانشگاه اديان و مذاهب

– لوپز، خوزه و جان اسکات؛ ساختار اجتماعی، ترجمۀ صفاری، یوسف؛ تهران، آشیان، چاپ اول،

مصطفوی، علی­اصغر (1381)اسطوره سوشیانت، تهران

– موحّدیان عطّار، علی. (1388).شناسایی اندیشه منجی موعوددر ادیان گونه چاپ اوّل. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

– نوری طبرسی، میرزا حسین، (1377)نجم الثاقب، انتشارات مسجد جمکران، چاپ دوم

– هال، استیوئرت؛(1391) معنا، فرهنگ و زندگی اجتماعی، ترجمۀ احمد گل‌محمدی، تهران، نشر نی، چاپ اول

مقاله

– اسدی ساجد، مینا(1391)دیالکتیک رسانه و سیاست،بررسی گفتمان پیشگویی،دومین هم‌اندیشی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی

– حسيني‌زاده، سيد محمدعلي، (1383)«نظريه گفتمان و تحليل سياسي»، مجله علوم سياسي، سال هفتم، ش28.

– سلطاني، علي اصغر (1383)، ” تحليل گفتمان به مثابه نظريه و روش “، فصلنامه علوم سياسي، شماره بيست و هشتم، نشر قم، مؤسسه آموزش عالي باقرالعلوم

– سمتي، محمد هادي ( 1377 ) ” جنبش‌هاي اجتماعي و تحليل گفتماني از رفتار تا كنش جمعی “، گفتمان، شماره 2، پاييز

– سیارپور،فاطمه(1388) سوشیانت و بررسی شباهت هاوتفاوت ها باسایر موعودها در ادیان بزرگ جهان، سایت باشگاه اندیشه.

– شریعتی، سوسن(1385) نشستي تحت عنوان تبيين تاريخي و جامعه‌شناسي هزاره‌گرايي دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران.

– صحاوی.ش(1382)، نسبت زبان و شعر در نظر هِردر، تهران: فصلنامه پژوهش زبان های خارجی شماره 15

– كلباسي اشتري، حسين، (1385)عناصر و نوشته های پیش گویانه در عهد عتیق» پژوهشهای فلسفی، کلامی سال هفتم شماره 4

– هوارث،دیوید (1367). ” نظریه گفتمان”، فصلنامه علوم سیاسی، ترجمه علی اصغر سلطانی، ش 2

ب)منابع خارجی

– De-Vos, Discourse theory and the study of idealogical (trance) – formation: analyzing social democratic revisionism. in journal of pragmatics (2003)

-Laclau, E and Mouffe, C, (2001), Hegemony and socialist strategy (London: Verso, second edition)

– McGowan, Kate; Key Issues in Critical and Cultural Theory, Berkshire, Open University Press, first Published Press, 2007

-Smith, Anna Marie, Laclau and Mouffe, routledge (1998).

* کارشناس ارشد علوم تربیتی/استاد دانشگاه جامع علمی کاربردی– پست الکترونیک f.shiraz38@gmail.com

[1] – Discourse

[2] – Social imagination

[3]– Language

[4]– Re-present

[5]– Language Event

[6]– Ideative Constructs

[7]– Symbolic

[8] – Promoting Brand U.S.A

[9] – Nodal Point