برجام از انجام تا سرانجام

برجام از انجام تا سرانجام

چکیده

برنامه جامع اقدام مشترک یا همان برجام که در سال ۲۰۱۵ توسط جمهوری اسلامی ایران و چندین قدرت جهانی از جمله ایالات متحده آمریکا امضا شد در ازای لغو تحریم ها محدودیت های قابل توجهی بر برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران اعمال کرد.

رئیس جمهور سابق ترامپ در سال ۲۰۱۸ ایالات متحده آمریکا را از این توافق خارج کرد و مدعی شد که این توافق نتوانسته برنامه موشکی و نفوذ منطقه ای ایران را محدود کند. ایران یک سال بعد، شروع به نادیده گرفتن محدودیتهای برنامه هسته ای خود کرد.

واشنگتن و تهران هر دو گفته اند که به توافق اولیه باز خواهند گشت اما در مورد مراحل رسیدن به این توافقی اختلاف نظر دارند.

معرفی

توافق هسته ای جمهوری اسلامی ایران که به طور رسمی به عنوان برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) شناخته میشود یک توافقی تاریخی است که بین ایران و چندین قدرت جهانی از جمله ایالات متحده آمریکا در ژوئیه سال ۲۰۱۵ امضا شد. بر اساس مفاد آن ایران موافقت کرد که بخش اعظم برنامه هسته ای خود را از بین برده و تاسیسات خود را برای بازرسی های بین المللی بیشتر و گسترده تر در ازای کاهش میلیاردها دلاری تحریمها (بروی ناظران هسته ای ) باز کند.

حامیان این توافق گفتند که این توافق به جلوگیری از احیای برنامه تسلیحات هسته ای جمهوری اسلامی ایران کمک می کند و در نتیجه چشم انداز درگیری بین ایران و رقبای منطقه ای آن از جمله اسرائیل و عربستان سعودی را کاهش میدهد. با این حال از زمانی که دونالد ترامپ رئیس جمهور وقت آمریکا ، ایالات متحده را از آن توافق هسته ای در سال ۲۰۱۸ خارج کرد ، این توافق در معرض خطر بوده است. ایران در تلافی خروج ایالات متحده آمریکا و حملات مرگبار علیه ایرانیان برجسته در سال ۲۰۲۰ از جمله یکی از آنها توسط ایالات متحده فعالیت های هسته ای خود را از سر گرفته است . بازرسان سازمان ملل در اوایل سال ۲۰۲۳ گزارش دادند که جمهوری اسلامی ایران مقادیر کمی اورانیوم را تا حد تسلیحاتی غنی سازی کرده است به طوری که باعث به صدا درآمدن زنگ خطر بین المللی شد.

جو بایدن رئیس جمهور آمریکا اعلام کرد در صورتی که ایران مجدداً به توافق هسته ای بازگشته و به آن پایبند شود، ایالات متحده هم به توافق باز میگردد و حالا پس از دو سال توقف مذاکرات به نظر میرسد که کشورها به یک توافق غیررسمی و موقت نزدیک شده اند.

شرکت کنندگان چه کسانی هستند؟

برجام که در ژانویه سال ۲۰۱۶ اجرایی شد ، محدودیتهایی را بر برنامه غنی سازی هسته ای غیر نظامی جمهوری اسلامی ایران اعمال میکند. در قلب مذاکرات با ایران، پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد (چین، فرانسه، روسیه بریتانیا و ایالات متحده آمریکا و آلمان) که مجموعاً به عنوان گروه ۱+۵ شناخته میشوند قرار داشتند. اتحادیه اروپا نیز  شرکت کرد.

برخی از قدرتهایخاورمیانه ، مانند عربستان سعودی ،گفتند که باید در خصوص امضای توافق با آنها مشورت میشد یا اینکه آنها هم میبایست در مذاکرات شرکت می کردند زیرا آنها بیشتر از یک ایران مجهز به سلاح هسته ای متاثر می شدند. اسرائیل به صراحت با این توافق مخالفت کرد و آن را بسیار ضعیف و ناقص خواند.

اهداف آن توافق چه بود؟

گروه ۱+۵ میخواست برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران را به حدی کاهش دهد که اگر تهران تصمیم به دستیابی به سلاح هسته ای بگیرد ، حداقل یک سال طول بکشد و زمان کافی در اختیار قدرتهای جهانی قرار دهد تا در این خصوص واکنش نشان دهند مقامات اطلاعاتی ایالات متحده آمریکا در آستانه مذاکرات برجام تخمین زدند که در صورت عدم توافق، ایران میتواند ظرف چند ماه مواد هسته ای کافی برای ساخت یک سلاح تولید کند. کشورهای مذاکره کننده از این بیم داشتند که اقدامات جمهوری اسلامی ایران برای تبدیل شدن به یک کشور دارای سلاح هسته ای خطر وارد کردن منطقه به یک بحران جدید را در پی داشته باشد. یکی از نگرانیها این بود که اسرائیل اقدام نظامی پیشگیرانه ای علیه تأسیسات هسته ای مشکوک در ایران انجام دهد همان کاری که در عراق و سوریه انجام داد. اقداماتی که احتمالاً باعث انتقام جویی حزب الله مستقر در لبنان یا اختلال در حمل و نقل نفت در خلیج فارس می شود. علاوه بر این، از آن زمان عربستان سعودی تمایل خود را برای دستیابی به یک سلاح هسته ای در صورت موفقیت آمیز بودن برنامه های جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده است.

جمهوری اسلامی ایران قبلاً موافقت کرده بود به عنوان یکی از امضاکنندگان معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای که از سال ۱۹۷۰ لازم الاجرا شدهبود ، از ساخت سلاح های هسته ای صرف نظر کند اما پس از سرنگونی خاندان پهلوی در سال ۱۹۷۹ رهبران ایران مخفیانه این فناوری را دنبال کردند. در سال ۲۰۰۷ تحلیلگران اطلاعاتی ایالات متحده به این نتیجه رسیدند که جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۰۳ کار خود را در زمینه ساخت و توسعه تسلیحات هسته ای متوقف کرده اما به دستیابی به فناوری و تخصص هسته ای ادامه داد.

قبل از برجام گروه ۵+۱ سال ها با جمهوری اسلامی ایران مذاکره میکرد و به دولت این کشور مشوق های مختلفی برای توقف غنی سازی اورانیوم ارائه میکرد. پس از انتخاب رئیس جمهور  دکتر حسن روحانی در سال ۲۰۱۳ که به عنوان یک اصلاح طلب تلقی میشد طرفین برای هدایت مذاکرات به سوی یک توافق جامع به توافق اولیه دست پیدا  کردند.

جمهوری اسلامی ایران به نوبه خود به منظور رهایی از تحریم های بین المللی که تنها در سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۴ اقتصادش را از درآمد بیش از ۱۰۰ میلیارد دلاری محروم کرده بود، به دنبال برجام بود.

آیا توافق هسته ای از دستیابی جمهوری اسلامی ایران به سلاح هسته ای جلوگیری میکند؟

بسیاری از کارشناسان می گویند که اگر همه طرف ها به تعهدات خود پایبند میبودند، توافق تقریباً به طور قطع میتوانست برای بیش از یک دهه به این هدف دست یابد . بسیاری از محدودیت های برجام در برنامه هسته ای جمهوری اسلامی ایران دارای تاریخ انقضا هستند . به عنوان مثال پس از ده سال از ژانویه ۲۰۱۶ محدودیت های مربوط به سانتریفیوژها برداشته می شود و پس از ۱۵ سال، محدودیت های مربوط به میزان اورانیوم با غنای پایین جمهوری اسلامی ایران نیز برداشته میشود.

برخی از مخالفان توافق این مفاد به اصطلاح بندهای غروب را نادیده گرفتند و گفتند که محدودیت ها فقط ساخت بمب جمهوری اسلامی ایران را به تعویق می اندازد در حالی که لغو تحریم ها به آن اجازه میدهد تا گسترش تروریسم را در منطقه تضمین کند.

ایران با چه چیزی موافقت کرد؟

بر اساس محدودیت های هسته ای، جمهوری اسلامی ایران موافقت کرد که اورانیوم بسیار غنی شده یا پلوتونیومی را که می تواند در سلاح هسته ای استفاده شود تولید نکند . همچنین اقداماتی را انجام دهد تا اطمینان حاصل شود که تأسیسات فردو، نطنز و اراک فقط کارهای غیر نظامی از جمله تحقیقات پزشکی و صنعتی را دنبال می کنند .

این توافق تعداد و انواع سانتریفیوژهایی را که ایران میتواند با آنها کار کند ، سطح غنی سازی و همچنین اندازه ذخایر اورانیوم غنی شده اش را محدود میکرد. اورانیوم استخراج شده کمتر از ۱ درصد ایزوتوپ اورانیوم ۲۳۵ مورد استفاده در واکنش های شکافت را دارد و سانتریفیوژها غلظت آن ایزوتوپ را افزایش میدهند اورانیوم غنی شده تا ۵ درصد در نیروگاه های هسته ای استفاده می شود و اورانیوم غنی شده ۲۰ درصدی را می توان در راکتورهای تحقیقاتی یا برای مقاصد پزشکی استفاده کرد. اورانیوم با غنای بالا ، حدود ۹۰ درصد در سلاح های هسته ای استفاده می شود.

نظارت و تایید، جمهوری اسلامی ایران موافقت کرد که در نهایت پروتکلی را اجرا کند که به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی (IAEA) ، ناظر هسته ای سازمان ملل اجازه دسترسی نامحدود به تأسیسات هسته ای خود و احتمالاً به سایت های اعلام نشده اش را بدهد. هدف از بازرسی ها جلوگیری به عمل آوردن از این احتمال است که ایران به طور مخفیانه سلاح های هسته ای تولید کند، همانطور که گفته میشود جمهوری اسلامی ایران قبلاً هم چنین تلاشی کرده است. آژانس بین المللی انرژی اتمی گزارش های سه ماهه ای را در مورد اجرای تعهدات هسته ای ایران به شورای حکام و شورای امنیت سازمان ملل متحد ارائه کرده است.

نهادی موسوم به کمیسیون مشترک که شامل نمایندگان همه طرف های مذاکره کنندهاست  ، بر اجرای توافق نظارت و هرگونه اختلافی را که پیش می آید حل و فصل می کند. یک رای اکثریت اعضای آن می تواند امکان دسترسی  بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی را به سایت های مشکوک و اعلام نشده فراهم آورد این سازمان همچنین بر انتقال مواد مرتبط با هسته ای یا با کاربرد دوگانه نظارت میکند.

سایر امضا کنندگان با چه چیزی موافقت کردند؟

رفع تحریم ها اتحادیه اروپا، سازمان ملل و ایالات متحده آمريكا متفق القول متعهد به لغو تحریم های مرتبط با هسته ای خود علیه جمهوری اسلامی ایران هستند با این حال بسیاری از تحریم های دیگر ایالات متحده آمریکا علیه جمهوری اسلامی  ایران که برخی از آنها به بحران گروگانگیری در سال ۱۹۷۹ باز میگردد به قوت خود باقی ماندند. آنها موضوعاتی مانند برنامه موشک های بالستیک جمهوری اسلامی ایران، حمایت از گروه های تروریستی و نقض حقوق بشر را پوشش میدهند.

اگرچه ایالات متحده آمریکا متعهد به لغو تحریم های خود بر صادرات نفت بود اما محدودیت های مبادلات مالی را حفظ کرد که مانع از تجارت بین المللی با جمهوری اسلامی ایران شده باشد.

تحریم تسلیحاتی، در صورتی که آژانس بین المللی انرژی اتمی تأیید کند که جمهوری اسلامی ایران صرفاً در زمینه فعالیت های هسته ای غیر نظامی شرکت می کند طرف ها توافق کردند که ممنوعیت فعلی سازمان ملل متحد برای انتقال سلاح های متعارف و موشک های بالستیک جمهوری اسلامی ایران را پس از پنج سال لغو کنند.

برجام از انجام تا سرانجام

توافق با جمهوری اسلامی ایران چگونه اجرا میشود؟

اگر یکی از امضاکنندگان مظنون باشد که جمهوری اسلامی ایران با عدم پایبندی به تعهدات خود این توافق را نقض میکند شورای امنیت سازمان ملل میتواند در مورد ادامه کاهش یا عدم حذف تحریم ها رای دهد این مکانیسم بازگشت فوری به مدت ده سال به قوت خود باقی می ماند و پس از آن قرار است تحریم های سازمان ملل متحد برای همیشه حذف شوند.

در آوریل ۲۰۲۰ ایالات متحده آمریکا قصد خود برای بازگرداندن تحریم ها را اعلام کرد سایر اعضای گروه 1+5 با این اقدام مخالفت کردند و گفتند که ایالات متحده نمی تواند به طور یکجانبه این مکانیسم را اجرا کند زیرا در سال ۲۰۱۸ از توافقنامه  هسته ای خارج شده است.

آیا  جمهوری اسلامی ایران در ابتدا به این قانون عمل کرد؟

توافق شروع نسبتاً آرامی داشت آژانس بین المللی انرژی هسته ای در اوایل سال ۲۰۱۶ تایید کرد که جمهوری اسلامی ایران به تعهدات اولیه خود عمل کرده است و ایالات متحده اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحد با لغو یا تعلیق تحریم های خود واکنش نشان دادند مهمتر از همه دولت باراک اوباما رئیس جمهور آمریکا ، تحریم های ثانویه بر بخش نفت را لغو کرد که به جمهوری اسلامی ایران اجازه داد صادرات نفت خود را تقریباً به سطحی که قبل از تحریم ها میرسید، افزایش دهد. ایالات متحده و بسیاری از کشورهای اروپایی نیز حدود ۱۰۰ میلیارد دلار دارایی های مسدود شده جمهوری اسلامی ایران را آزاد کردند.

با این حال از زمانی که رئیس جمهور سابق دونالد ترامپ در سال ۲۰۱۸ به طور یکجانبه ایالات متحده را از آن خارج کرد و تحریم های بانکی و نفتی ویرانگر را بازگرداند این توافق نزدیک به فروپاشی بود . ترامپ گفت: که این توافق نتوانست به برنامه موشکی بالستیک جمهوری اسلامی ایران و جنگ نیابتی آن در منطقه رسیدگی کند و مدعی شد که مفاد بند غروب، ایران را قادر میسازد تا در آینده به دنبال سلاح های هسته ای باشد.

جمهوری اسلامی ایران،  ایالات متحده آمریکا را به زیر پا گذاشتن تعهداتش متهم کرد و اروپا را به دلیل تسلیم شدن به یکجانبه گرایی آمریکا مقصر دانست در تلاش برای زنده نگه داشتن این توافق ، فرانسه آلمان و بریتانیا یک سیستم مبادله ای موسوم به اینستکس را برای تسهیل مبادلات با جمهوری اسلامی ایران خارج از سیستم بانکی ایالات متحده راه اندازی کردند.  اینستکس تنها یک بار قبل از اعلام انحلال آن توسط فرانسه و آلمان در سال ۲۰۲۳ به دلیل انسداد جمهوری اسلامی ایران مورد استفاده قرار گرفت.

پس از خروج ایالات متحدهآمریکا  ،چندین کشور – از جمله متحدان ایالات متحده – به واردات نفت جمهوری اسلامی ایران تحت معافیت های اعطا شده توسط دولت ترامپ ادامه دادند و جمهوری اسلامی ایران به تعهدات خود پایبند بود.  اما یک سال بعد ایالات متحده با هدف توقف کامل صادرات نفت جمهوری اسلامی ایران به معافیت ها پایان داد.

برجام از انجام تا سرانجام

فعالیت هسته ای جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر چیست؟ 

در پاسخ به اقدامات طرف های دیگر که تهران ادعا کرد به منزله نقض توافق است جمهوری اسلامی ایران در سال ۲۰۱۹ شروع به پیشبرد و فراتر رفتن از محدودیت های توافق شده برای ذخایر اورانیوم با غنای پایین خود کرد و فرآیند غنی سازی اورانیوم با غنا و غلظت های بالاتر را آغاز کرد اگرچه هنوز تا خلوص مورد نیاز برای سلاح فاصله زیادی دارد.  همچنین توسعه سانتریفیوژهای جدید برای سرعت بخشیدن به غنی سازی اورانیوم از سرگیری تولید آب سنگین در تاسیسات اراک و غنی سازی اورانیوم در فردو که ایزوتوپهای تولید و ارائه شده در آنجا غیر قابل استفاده برای اهداف پزشکی است را در برنامه خود گنجاند.

در سال ۲۰۲۰ ، جمهوری اسلامی ایران به دنبال یک سری حملات به منافع خود گام های بیشتری از تعهدات هسته ای خود را دنبال کرد.  در ماه ژانویه پس از قتل هدفمند سردار شهید قاسم سلیمانی توسط پهپادهای ایالات متحده آمریکا، جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که دیگر غنی سازی اورانیوم خود را محدود نخواهد کرد در ماه اکتبر ، ساخت یک مرکز تولید سانتریفیوژ در نطنز را آغاز کرد تا جایگزین مرکزی شود که ماه ها قبل در حمله ای که اسرائیل را مقصر آن میدانست نابود شده بود.  و در ماه نوامبر در واکنش به ترور یک دانشمند برجسته هسته ای که آن را نیز به اسرائیل نسبت داد، مجلس شورای اسلامی جمهوری اسلامی ایران قانونی را تصویب کرد که منجر به افزایش قابل توجهی در فرایند غنی سازی اورانیوم در فردو شد.

تهران از زمان خروج واشنگتن از توافق نامه هسته ای به طور فزاینده ای توانایی و دسترسی بازرسان و ناظران آژانس بین المللی انرژی اتمی را برای بازرسی از تاسیسات خود محدود کرده است اگرچه در ماه مارس ۲۰۲۳ متعهد شد همکاری با آژانس را افزایش دهد این تعهد چند ماه پس از آن صورت گرفت که بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی ذرات اورانیوم غنی شده تا غلظت ۸۳٫۷ درصد را در فردو شناسایی کردند که نگرانی جامعه بین المللی را برانگیخت.

برجام از انجام تا سرانجام

این توافق چه تاثیری بر اقتصاد جمهوری اسلامی ایران داشته است؟

پیش از برجام، اقتصاد جمهوری اسلامی ایران سال ها از رکود کاهش ارزش پول و تورم رنج میبرد که عمدتاً به دلیل تحریم های بخش انرژی این کشور بود با برداشته شدن تحریم ها تورم کاهش یافت نرخ ارز تثبیت شد و صادرات – به ویژه نفت، کالاهای کشاورزی و اقلام لوکس با به دست آوردن مجدد شرکای تجاری جمهوری اسلامی ایران به ویژه در اتحادیه سر به فلک کشید. پس از اجرایی شدن برجام جمهوری اسلامی ایران صادرات بیش از ۲٫۱ میلیون بشکه در روز را آغاز کرد و به سطح قبل از سال ۲۰۱۲ نزدیک شد همان زمانی که تحریمهای نفتی در ابتدا اعمال شده بود.  با این حال، این تغییر و تحولات سازنده نتیجه مثبت و کارآمدی برای افزایش قابل توجه در بودجه متوسط خانوار ایرانی به همراه نداشت.

پایان معافیت های تحریمی صادرات نفت و بازگرداندن تحریم های ایالات متحده در سال ۲۰۱۸ به شدت به یک منبع حیاتی درآمد ملی آسیب وارد کرد در آن سال نفت و فرآورده های نفتی ۸۰ درصد از صادرات جمهوری اسلامی ایران را تشکیل می دادند.

تا سال ۲۰۲۰ صادرات نفت خام ایران به یکصد هزار بشکه در روز کاهش یافت از آن زمان، فروش نفت به چین به افزایش صادرات نفت خام کمک کرده است که به طور متوسط ۱٫۱ تا ۱٫۲ میلیون بشکه در روز تا پایان سال ۲۰۲۲ بود.

علاوه بر این در اکتبر همان سال ایالات متحده تحریم هایی را علیه هجده بانک بزرگ ایرانی اعمال کرد که باعث افزایش نرخ ریال در جمهوری اسلامی ایران شد که نهایتاً کاهش بیشتری در برابر دلار آمریکا پیدا کرد.

در همین حال طیف گسترده تحریم های ایالات متحده آمریکا غیر مرتبط با برنامه هسته ای بر آسیب ها افزوده است. شرکت های چند ملیتی از مجازات شدن توسط ایالات متحده به دلیل معامله با نهادهای ایرانی تحریم شده مرتبط با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که بر بسیاری از صنایع تسلط دارد؛ بیم دارند با تحریم هایی که آنان را از تجارت بین المللی را باز می دارد، روبرو شده و بازارهای سیاه رونق گرفته و سپاه را به قیمت اقتصاد عادی غنی تر کرده باشد.

برجام از انجام تا سرانجام

چشم انداز توافق چیست؟

سرنوشت توافق هسته ای همچنان نامشخص و نامعلوم است امضا کنندگان برجام مذاکراتی را برای بازگرداندن واشنگتن و تهران به توافق در آوریل ۲۰۲۱ آغاز کردند، اما آنها از آن زمان موتور آن خاموش و روشن شده است که با انتخاب روحانی محافظه کار، انتخاب دکتر ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس جمهور ایران و حمله روسیه به اوکراین و دیگر تحولات پیچیده تر شده است. علاوه بر این تهران و واشنگتن هنوز در مورد چند موضوع از جمله نامگذاری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به عنوان یک سازمان تروریستی و قرار دادن آن در لیست سیاه تحریم ها با یکدیگر اختلاف نظر دارند . مقامات آمریکایی نسبت به تاخیرهای بیشتر هشدار داده و گفته اند که پیشرفت های هسته ای بیشتر ایران میتواند بازگشت به توافق اولیه را غیر ممکن کند.

توافق موقت می تواند محتمل تر باشد.  در ژوئن ،۲۰۲۳ گزارش هایی منتشر شد مبنی بر اینکه واشنگتن و تهران به توافقی غیررسمی نزدیک می شوند که بر اساس آن جمهوری اسلامی ایران غنی سازی اورانیوم را تا ۶۰ درصد محدود می کند و چندین زندانی آمریکایی را آزاد میکند. در مقابل ایالات متحده برخی از دارایی های مسدود شده ایران را آزاد میکند و از فشار برای تحریم های جدید یا قطعنامه های سازمان ملل علیه ایران خودداری میکند.

نویسنده: کالی رابینسون

توافق هسته ای ایران چیست؟

شورای روابط خارجی؛ ۲۱ ژوئن 2023