تحولات جهانی و منطقه‌ای و آینده سیاست‌های ایران
پیش‌بینی احتمالات ـ بررسی امکان اتخاذ رویکرد چین در دهه 1970
بسم الله الرحمن الرحیم
پیش‌بینی آینده سیاست‌های ایران در شرایط فعلی پیچیده است و بستگی زیادی به عوامل داخلی و خارجی دارد. با توجه به تحولات اخیر در منطقه، سقوط دولت اسد در سوریه، ضربات وارده بر جبهه مقاومت و نیز فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و احتمال تشدید فشارهای حداکثری ناشی از روی کار آمدن دولت دوم ترامپ؛ به نظر می‌رسد عوامل کلی زیر در استمرار یا تغییر سیاست در ایران مؤثر باشد.
تحولات جهانی و منطقه‌ای و آینده سیاست‌های ایران
عوامل مؤثر بر تغییر یا استمرار سیاست خارجی ایران:
- تحولات داخلی ایران: تغییرات در سیاست‌های کلّی نظام، تغییر در اولویت‌های اقتصادی و اجتماعی، و تغییرات در نحوه تعامل با مردم و نخبگان می‌تواند باعث تغییر در سیاست‌های خارجی شود. همچنین نارضایتی‌های داخلی و بحران‌های اقتصادی نیز می‌تواند به تغییر در رویکردهای سیاست خارجی منجر شود.
- بازگشت ترامپ به قدرت: حضور مجدد ترامپ در قدرت، احتمالاً با تشدید سیاست‌های ضدایرانی همراه خواهد شد که می‌تواند فشار زیادی بر ایران وارد کند. در این صورت، ایران ممکن است سیاست‌های خود را در جهت کاهش وابستگی به غرب و تقویت روابط با کشورهایی مانند چین و روسیه تغییر دهد.
- جنگ نیابتی و جبهه مقاومت: وضعیت جبهه مقاومت، به‌ویژه در سوریه و عراق، به طور مستقیم بر سیاست خارجی ایران تأثیرگذار است. در صورتی که وضعیت به‌طور چشمگیری تغییر کند و ایران نتواند به‌طور مستقیم از این جبهه‌ها حمایت کند، ممکن است مجبور شود سیاست‌های خود را تعدیل کند.
- فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌ها: تحریم‌های اقتصادی و کاهش درآمدهای نفتی می‌تواند ایران را وادار کند تا در سیاست‌های اقتصادی و خارجی خود بازنگری کند. در این شرایط، تمایل به همکاری‌های نزدیک‌تر با کشورهایی مانند چین و روسیه که دارای تجربه مقابله با تحریم‌های غربی هستند، ممکن است افزایش یابد.
با توجه به برخی گمانه‌زنی‌های رسانه‌ای درباره تغییر اساسی در سیاست‌های داخلی و خارجی ایران و پیروی از الگوی چین، پس از مرگ مائو و پیش از بررسی احتمالات در سیاست ایران، برخی از سیاست‌های اساسی چین در دوره دنگ شیائو پینگ را مرور خواهیم کرد.
تغییرات در سیاست‌های چین پس از مرگ مائو:
پس از مرگ مائو در سال 1976، چین وارد دوره‌ای جدید از تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شد. مهم‌ترین ویژگی این تغییرات عبارت بودند از:
- سیاست درهای باز (Open Door Policy): دنگ شیائوپینگ سیاست‌های اصلاحات اقتصادی و باز شدن درهای اقتصاد چین به سمت جهان خارج را آغاز کرد. این سیاست شامل افزایش ارتباطات تجاری و اقتصادی با کشورهای خارجی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه صنعت و زیرساخت‌های داخلی بود. این رویکرد باعث رشد سریع اقتصادی چین و تبدیل آن به یکی از قدرت‌های اقتصادی جهان شد.
- تحول اقتصادی و صنعتی شدن: دنگ شیائوپینگ به جای تمرکز بر ایدئولوژی کمونیستی، به توسعه اقتصادی و بهبود سطح زندگی مردم توجه کرد. در این راستا، چین به تدریج بازار را به عنوان ابزار اصلی توسعه در نظر گرفت و سیستم اقتصاد بازار اجتماعی را در پیش گرفت.
- بهبود روابط جهانی: چین روابط خود را با غرب و دیگر کشورهای جهان به ویژه ایالات متحده و کشورهای آسیایی بهبود داد. این تغییرات باعث شد چین به یک شریک اقتصادی و سیاسی مهم در سطح جهانی تبدیل شود.
تحولات جهانی و منطقه‌ای و آینده سیاست‌های ایران
آیا ایران ممکن است از این مسیر پیروی کند؟
در حال حاضر، ایران از نظر اقتصادی و سیاسی با چالش‌های فراوانی روبروست که می‌تواند باعث تغییرات عمده در سیاست‌های داخلی و خارجی آن شود. ایران در حال حاضر در موقعیتی مشابه چین در دهه 1980 قرار دارد؛ یعنی کشوری با اقتصاد نسبتاً بسته، فشارهای اقتصادی ناشی از تحریم‌ها و نیاز به تغییرات اساسی در جهت توسعه اقتصادی و روابط بین‌المللی.
چند نکته را می‌توان در نظر گرفت:
- توسعه اقتصادی و سیاست‌های درهای باز: اگر ایران بخواهد به‌طور مشابه چین سیاست‌های اقتصادی خود را اصلاح کند و به سمت بازار آزاد و جذب سرمایه‌گذاری خارجی حرکت کند، ممکن است به دنبال پیوستن به سیستم‌های اقتصادی جهانی با سیاست‌های بازتر و اصلاحات ساختاری باشد. این می‌تواند شامل بهبود روابط با کشورهای غربی، کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و تقویت بخش خصوصی باشد.
- دور شدن از ایدئولوژی‌های گذشته: همانطور که چین در زمان دنگ شیائوپینگ از برخی از اصول ایدئولوژیک کمونیستی مائو فاصله گرفت و به جای آن روی رشد اقتصادی و توسعه تمرکز کرد، ایران نیز ممکن است برای بهبود وضعیت اقتصادی و توسعه کشور، به تعدیل برخی از سیاست‌های ایدئولوژیک خود و گسترش تعاملات بین‌المللی نیاز داشته باشد. البته این امر بستگی به تحولات داخلی و تغییرات در سیاست‌های کلّی نظام دارد.
- بهبود روابط با کشورهای غربی: ایران به‌ویژه در صورت کاهش فشارهای اقتصادی و تحریم‌ها، ممکن است به سمت تقویت روابط اقتصادی با کشورهای غربی حرکت کند. در این صورت، ایران می‌تواند از تجربیات چین در تعاملات اقتصادی با غرب استفاده کند.
- توجه به قدرت‌های شرقی (چین و روسیه): همانطور که چین در دوران پس از مائو به تقویت روابط با قدرت‌های غربی و شرقی پرداخت، ایران نیز در حال حاضر به دنبال تقویت روابط با چین و روسیه است. ایران ممکن است از چین به عنوان یک الگوی موفق برای تعامل با کشورهای غربی و شرقی استفاده کند، به‌ویژه در راستای دور زدن تحریم‌ها و گسترش همکاری‌های اقتصادی و تجاری.
تحولات جهانی و منطقه‌ای و آینده سیاست‌های ایران
نتیجه‌گیری:
در حالی که ایران شرایط داخلی و خارجی متفاوتی نسبت به چین دارد، اما برخی از ویژگی‌های مسیر چین در دهه‌های اخیر می‌تواند برای ایران جذاب باشد. این ویژگی‌ها شامل اصلاحات اقتصادی، باز شدن به سمت جهان و بهبود روابط بین‌المللی است. با توجه به فشارهای اقتصادی و تحریم‌ها، ایران ممکن است به سمت تغییرات اقتصادی و سیاست‌های بازتر حرکت کند، اما اینکه این مسیر دقیقا مشابه چین باشد یا نه، به عواملی مانند تحولات داخلی، وضعیت منطقه‌ای و تغییرات در سیاست‌های بین‌المللی بستگی دارد. در هر حال، ایران در تلاش است تا راه‌های جدیدی برای مقابله با بحران‌های اقتصادی پیدا کند و تقویت روابط خود با چین و روسیه در این مسیر اهمیت زیادی دارد.
با توجه به داده‌ها و عوامل مورد اشاره، پیش‌بینی دقیق در مورد اینکه ایران ممکن است به سمت «مسیر چین» برود یا خیر، به شدت به تحولات داخلی و خارجی و نحوه واکنش ایران به چالش‌های موجود بستگی دارد. اما می‌توان سناریوهای مختلفی را در نظر گرفت که به نوبه خود ممکن است در آینده شکل بگیرند.
تحولات جهانی و منطقه‌ای و آینده سیاست‌های ایران
سناریوهای ممکن:
- ادامه سیاست‌های کنونی و توجه به گزینه‌های داخلی و منطقه‌ای (احتمال کمتر تغییرات اساسی):
در این سناریو، ایران ممکن است در سیاست خارجی خود چندان تغییرات اساسی ایجاد نکند و به جای باز کردن درها به سمت غرب و اتخاذ سیاست‌های اقتصادی مشابه چین، بر تقویت روابط منطقه‌ای (با کشورهای هم‌پیمان مانند روسیه و چین) و حفظ اولویت‌های داخلی خود تأکید کند. در این حالت، سیاست‌هایی مانند حمایت از جبهه مقاومت و تمرکز بر اقتصاد مقاومتی و کاهش وابستگی به منابع خارجی ادامه خواهد داشت.
احتمال: به دلیل محدودیت‌ها و فشارهای داخلی و خارجی، این سناریو ممکن است به‌طور موقت ادامه یابد، اما نارضایتی‌های اقتصادی و فشارهای تحریمی می‌تواند ایران را به سمت تغییرات سوق دهد.
- تغییرات اقتصادی و تلاش برای بازگشایی درهای خارجی (پیروی از مسیر چین به‌طور نسبی):
این سناریو بر اساس تغییرات تدریجی در سیاست‌های اقتصادی ایران است که با توجه به شرایط تحریمی و اقتصادی، ایران شروع به حرکت به سمت باز کردن درهای اقتصادی به روی کشورهای مختلف می‌کند. در این حالت، ایران ممکن است از تجربیات چین در جذب سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه زیرساخت‌ها و بازسازی اقتصادی استفاده کند. همچنین، تقویت روابط با چین و روسیه، به‌ویژه در زمینه‌های اقتصادی، نظامی و تجاری، ممکن است به عنوان اولویت‌های اصلی قرار گیرد.
احتمال: اگر فشارهای اقتصادی ادامه یابد و نظام تصمیم‌گیری در ایران به این نتیجه برسد که برای بهبود وضعیت اقتصادی نیاز به تغییرات دارد، این مسیر می‌تواند به‌ویژه در بخش‌های اقتصادی و تجاری آغاز شود.
- تحول اساسی در سیاست‌های خارجی و داخلی (تغییرات عمیق و تحول‌خواه):
در این سناریو، ایران به‌طور جدی مسیر چین را در ابعاد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دنبال می‌کند. این به معنای شروع اصلاحات بزرگ اقتصادی، کاهش تمرکز بر ایدئولوژی‌های گذشته و گشایش در روابط بین‌المللی (به ویژه با غرب و قدرت‌های نوظهور) است. ایران می‌تواند به دنبال تقویت روابط با کشورهای غربی، به ویژه در حوزه‌های تجاری و فناوری باشد، در حالی که به طور همزمان روابط خود با چین و روسیه را حفظ می‌کند.
احتمال: این سناریو نیازمند تغییرات عمیق در سیاست‌های داخلی و خارجی است. اگر ایران به این نتیجه برسد که در بلندمدت برای بقا و توسعه اقتصادی نیاز به تغییرات دارد، ممکن است این مسیر را آغاز کند، اما به‌طور قطع این کار بدون چالش‌های داخلی و سیاسی نخواهد بود.
جمع‌بندی پیش‌بینی‌ها:
با توجه به تحولات اخیر و عوامل مختلفی که بر سیاست‌های ایران تأثیرگذار هستند (تحریم‌ها، بحران اقتصادی، تغییرات منطقه‌ای و جهانی)، به نظر می‌رسد که ایران در کوتاه‌مدت همچنان در سیاست‌های خود نوساناتی داشته باشد، اما در بلندمدت احتمال حرکت به سمت مدل اقتصادی بازتر و توجه بیشتر به قدرت‌های شرقی (چین و روسیه) افزایش می‌یابد.
ممکن است در ابتدا حرکت‌هایی به سمت اصلاحات اقتصادی انجام گیرد، مانند تقویت روابط تجاری با چین، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و جذب سرمایه‌های خارجی، اما این مسیر احتمالاً به‌طور کامل مشابه چین نخواهد بود، چرا که ساختار سیاسی و اجتماعی ایران به‌طور قابل توجهی با چین متفاوت است و تغییرات عمیق و سریع در سیاست‌های داخلی ایران نیازمند پذیرش تغییرات فاحش در ساختار سیاسی نیز هست.
بنابراین، ایران به سمت تغییرات اقتصادی جزئی و سیاست‌های اقتصادی بازتر حرکت خواهد کرد، اما به طور کلی مسیر چین را به‌طور کامل طی نخواهد کرد.
تحولات جهانی و منطقه‌ای و آینده سیاست‌های ایران
محمد للهی