تفسیر ثابت بن دینار ثُمالی
آشنایی با تفاسیر قرآن(قسمت ششم)
تفسیر ثابت بن دینار ثُمالی، مشهور به ابوحمزه ثمالی
۴-* تفسیر ثابت بن دینار ثُمالی* مشهور به ابوحمزه ثمالی(متوفی ۱۴۸ ق)راوی، محدّث و مفسر امامی قرن دوم و از اصحاب امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بود و دعای معروف«ابوحمزه» به روایت او از امام سجاد(ع)است.
ابوحمزه ثمالی تفسیري دارد که در قرون متمادي در میان شیعه رواج داشته و همیشه مورد توجه بوده و با وجود اینکه امروزه نسخه اي از آن وجود ندارد ولیکن بر اساس منقولاتی که از این کتاب در منابع مختلف ذکر شده، بازسازي و به نام تفسیر ابوحمزه ثمالی چاپ شده است.
این تفسیر یکی از قدیمی ترین و اولین تفاسیري است که در حوزه شیعه نوشته شده و اکنون در اختیار است.
طریق و متن متداول تفسیرِ ابوحمزه در میان امامیه، به روایت ابوبکر محمد بن عمر جِعابی از ابو سهل عمرو بن حمدان در محرّم ۳۰۷، از سلیمان بن اسحاق مُهَلَّبی است و سلیمان بن اسحاق در ۲۶۷ در بصره، تفسیر ابوحمزه را از طریق عموی خود، ابو عمرو عبد ربه مهلَّبی، از ابوحمزه روایت کرده است.
عبداللّه بن حمزه منصور باللّه (متوفی۶۱۴)ضمن اشاره به این طریق روایت تفسیر ابوحمزه، به تفاوت متن این روایت با تحریری از تفسیر که میان اهل سنّت رواج داشته، اشاره کرده و چند نقل از تحریری را که به روایت جعابی است، آورده است.
ظاهراً احمد بن محمد ثعلبی (متوفی ۴۲۷) که در تألیف تفسیر خود، الکشف و البیان، از تفسیر ابوحمزه استفاده کرده، از همین تحریر بهره برده است.
متن تفسیر ابوحمزه تا قرن ششم باقی بوده است. طبرسی در مجمع البیان و ابن شهرآشوب (متوفی ۵۸۸) در مناقب آل ابی طالب از این تفسیر، روایاتی نقل کرده‌اند.
عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، روایات منقول از ابوحمزه را که صبغة تفسیری داشته یا در منابع به نقل آنها از تفسیر ابوحمزه اشاره شده در کتابی با عنوان «تفسیر القرآن الکریم لابی حمزة بن ثابت بن دینار الثمالی” گردآوری کرده است.
صدوق، نجاشی، طوسی، و علامه حلی او را مورد اعتماد دانسته اند.
خصوصیات تفسیر ابوحمزه
در تفسیر ابوحمزه، بر خلاف تفاسیر مأثور(نقلی)دیگر، احادیث مرسل کمتری دیده می‌شود.
ابوحمزه به اسباب نزول توجه داشته و ضمن توجه به فضائل اهل بیت(ع)، از شیوه تفسیر قرآن به قرآن استفاده کرده و به اجتهاد، قرائت، لغت، نحو و نقل آرای مختلف در معنای آیات اهتمام ویژه داشته است.
تفسیر او یکی از مراجع تفسیری به شمار می رود که در تفسیر طبری، مجمع البیان و غیره، از آن‌فراوان آورده شده است. اخیرا استاد عبدالرزاق محمد حسین حرزالدین آن را جمع آوری و به صورت جداگانه با مقدمه و تصحیح محمد هادی معرفت توسط انتشارات دارالمفید در بیروت در سال ۲۰۰۰ میلادی به چاپ رسیده است.
(پایان قسمت ششم)