درس هایی از پدافند غیر عامل و پدافند عامل-5
مفهوم و مباني حفاظت یا پدافند غیر عامل
جايگاه و اهميت پدافند غیر عامل یا حفاظت
حفاظت از منظر شكلي مفهومي سيال دارد كه با نگرش هاي متفاوت و بر اساس ارزش هاي متنوع مورد توجه قرار ميگيرد ولي از نظر ماهوي همه نسبت به اهميت حفاظت به عنوان يك مولفه موثر در ايجاد امنيت اتفاق نظر دارند هر چند كه «اقدامات حفاظتي» از نظر ماهوي و سيستمي در حوزه «فعاليت هاي ضداطلاعات» قرار دارد و يكي از شقوق آن محسوب مي گردد ولي با توجه به اينكه منطقي نيست كه مثلاً به جاي حفاظت از كالاي با ارزش خود از دستبرد و سرقت سارقان و خطراتي كه آن را تهديد ميكند، ابتدا به سراغ همه سارقان رفته و در مورد آنان اقدام به جمع‌آوري و تحقيق و بررسي كرده و آنان را دستگير و بازجويي نماييم تا از سرقت آن كالاي جلوگيري شود، بلكه ابتدا بايد مكان امني براي كالاي با ارزش خود پيدا كنيم و از آن در مقابل خطرات و تهديدات موجود به درستي محافظت بهعمل آوريم و سپس به تعقيب سارقاني كه امكان و انگيزه سرقت را دارند بپردازيم.
يعني اول اقدامات حفاظتي بعد اقدامات ضداطلاعاتي. برهمين اساس ميتوان گفت حفاظت در خط مقدم مقابله با فعاليت هاي جاسوسي، اطلاعاتي و خراب‌كاري ميباشد بنا بر اين ابتدا بايد عوامل تهديد شونده را با شيوه هاي خاص ارزش‌گذاري كرده و سپس متناسب با ارزش آن كالا با شيوه هاي متناسب براي حفاظت از آن اقدام نمايم و در اين جاست كه درجه اهميت حفاظت مشخص ميگردد و ميتوان مدعي شد فعاليت هاي حفاظتي نسبت به فعاليت هاي ضداطلاعات در اولويت اول قرار دارند و خصوصاً اهميت حفاظت در فعاليت هاي اطلاعاتي بسيار بارزتر است. به طوريكه هر چه كار اطلاعاتي عميق تر و حساستر باشد درز اطلاعات كه ناشي از ضعف حفاظت است لطمات بيشتري را به امنيت كشور وارد خواهد كرد، فريب خوردن ، انحراف در ماموريت وارد‌شدن ضربه به كيس ها، دستگيري و شهادت مامورين، فشارهاي سياسي و بين المللي و امثالهم همگي ناشي از ضعف حفاظت در فعاليتهاي اطلاعات ميباشد.
لذا چنان‌چه عنصر حفاظت را از فعاليت هاي اطلاعاتي يا موضوعات حساس و طبقه بندي شده حذف نمايم از فعاليت اطلاعاتي يا موضوعات حساس يك حركت بي‌حاصل و پرخطر به جا خواهد ماند. البته در اينجا بخشي از جنبه هاي حفاظت كه صرفاً ماهيت دفاعي در برابر تهديدات انساني داشت به عنوان اهميت حفاظت مطرح شد ولي در واقع حفاظت داراي جنبه هاي ديگري مانند مقابله با تهديدات ساختاري و طبيعي است كه بسيار شايان اهميت و توجه است و اصولاً حفاظت بمانند ظرفي است كه كليه اهداف و موضوعات حفاظتي مظروف آن هستند كه در صورت عدم يا آسيب‌ديدن ظرف ديگر امكان بقا براي مظروف متصور نخواهد بود و حتي فراتر از آن وظيفه دفاع و حراست از ظرف و مظروف به عهده حفاظت ميباشد (مثل حفاظت از تأسیسات كه هم از تأسیسات و اماكن داخل آن حفاظت ميكند و هم از هر آنچه در داخل اماكن ميباشد مانند انسان، ابزار، اطلاعات و… محافظت ميكند) و بي‌دليل نيست كه امروزه در جوامع صنعتي و پيشرفته شعار «اول ايمني و بعداً كار» به يكي از شعائر اصلي در زندگي روزمره تبديل شده است.
وجوه پدافند غیر عامل یا حفاظت
حفاظت دو وجه سلبي و ايجابي دارد وجه سلبي آن ممانعت از تهاجم عامل انساني و مقابله و مبارزه با عواقب و اثرات تخريب عامل طبيعي است و به تعبيري ممانعت از تغيير وضع موجود و حفظ موقعيت حاضر ميباشد و وجه ايجابي آن ايجاد امنيت است. با اين نگرش وجهه تدافعي حفاظت سلبي است كه معمولاً به دليل موانعي كه از سوي حفاظت ايجاد ميگردد و متعرض آزادي عمل افراد ميشود مانند موانع و مقرارت حفاظتي، براي آحاد مردم جامعه خوشايند نيست ولي وجه ايجابي آن كه ايجاد امنيت است، هدف اصلي حفاظت و مطلوب آحاد مردم ميباشد.
شكل و ساختار پدافند غیر عامل یا حفاظت
اصولاً ساختارحفاظت بر اساس شكل و ماهيت تهديداتي كه از سوي عوامل تهديد‌كننده اعم از انساني و طبيعي انجام ميگيرد شكل ميگيرد و با توجه به اينكه در فعاليت هاي حفاظتي ماهيت تهديدات و همچنين عامل تهديد شونده متغير ميباشد بديهي است كه اقدامات حفاظت هم متغير غيرمستقل خواهد بود و به عبارتي حفاظت تابعي از متغير تهديدات و موضوعات است. با اين نگرش «حفاظت شكل و ساختار ثابتي ندارد و همسو با نوع و جهت تهديدات نوع و ماهيت موضوعات و اهداف، ساختار آن از نظر كمي و كيفي متغير ميباشد.»
تعريف جامع پدافند غیر عامل یا حفاظت
عده اي از صاحب‌نظران، حفاظت را از جمله اقدامات تأمینی و «ضداطلاعات غيرعامل» دانسته اند. بر اساس اين انگاره حفاظت به مجموعه اقداماتي اطلاق ميشود كه به‌منظور ممانعت يا دست كم دشواركردن دسترسي حريف و افراد غيرمجاز اعم از خودي و بيگانه به اهداف حفاظت شده به عمل ميآيد (1385). نقدي كه به اين تعريف وارد است اين است كه در اين تعريف تهديدات صرفاً به عوامل حريف و خودي محدود شده است و اشاره اي به تهديدات طبيعي كه از طريق عوامل طبيعي مانند سيل، زلزله و … نشده است و البته تعاريف مختلف و بيشتري در مورد حفاظت تاكنون از سوي افراد صاحب‌نظر ارايه گرديده است. با توجه به اينكه دامنه موضوعات حفاظتی بسيار وسيع و داراي تنوع گسترده ميباشد و دامنه آن از اشيا تا اسرار و انسان تا ساختمان و حتي فكر و اعتقادات و ايمان را شامل ميگردد. بديهي است كه به‌دليل تنوع موضوعات حفاظتي هركس از ظن و صنف خود تعريفي براي حفاظت ارايه داده است كه غالباً جامع و مانع نبوده ولي ميتوان گفت يكي از جامع ترين و مانع ترين تعريفي كه تاكنون از «حفاظت» تعريف شده است تعريف رايج است. اين تعريف شامل ارايه پاسخ هاي متقن به اين پرسش هاست كه حفاظت از چه چيزي و در برابر چه چيزي و چگونه و با چه هدفي، بايد باشد و داراي ويژگي جامعي از حفاظت است كه آن ويژگي ها عبارتند است از:
- جامع اهداف، موضوعات و تهديدات ميباشد.
- از قابليت انعطاف و تبديل به‌منظور ارايه تعريف در موضوعات مختلف حفاظت برخوردار باشد مانند حفاظت؛ اسناد، تأسیسات، اماكن و…
- به بنيان ها، اساس و اركان حفاظت پرداخته شده است
- در ارايه تعريف و يژگي هاي عام حفاظت كه شامل تمامي اهداف و تهديدات ميباشد مورد توجه و عنايت قرار گيرد. (1378)
براين اساس تعريف رايج حفاظت را می توان اينطور تعريف كرد:
«سلسله اقداماتي كه اهداف طبقه بندي شده را در مقابل تهديدات تامين نموده و منجر به افزايش ضريب اطمينان ميگردد». (همان)
بر اساس اين تعريف ميتوان گفت تعريف جامع حفاظت داراي ويژگيهاي زير است:
1-جامع افراد (اهداف) موضوعات و تهديدات است.
2-از قابليت انعطاف و تبديل به‌منظور ارايه تعريف در موضوعات مختلف مانند تعريف حفاظت اسناد يا حفاظت تأسیسات و… برخوردار باشد مثل اينكه با استفاده و قابليت تعريف حفاظت، به راحتي بتوان حفاظت اسناد يا هر حفاظت ديگر را تعريف نمود به طور مثال ميتوان براي تعريف حفاظت از تأسیسات لفظ «تأسیسات» را به جاي لفظ «اهداف» گذاشته و گفته شود: حفاظت تأسیسات عبارت است از «سلسله اقداماتي كه تأسیسات طبقه بندي شده را در مقابل تهديدات، تامين نموده و منجر به افزايش ضريب اطمينان ميگردد» يا در تعريف حفاظت اسناد گفته شود: حفاظت اسناد عبارت است از «سلسله اقداماتي كه اسناد طبقه بندي شده را در مقابل تهديدات تامين نموده و منجر به افزايش ضريب اطمينان ميگرد»
3-اساس و اركان حفاظت را مورد توجه قرار داده و به آن پرداخته باشد.
4-به ويژگي هاي عام حفاظت كه شامل تمامي اهداف و تهديدات ميباشد توجه و عنايت شده باشد.
با در نظر گرفتن تعريف فوق و ويژگي هاي آن ميتوان نتيجه گرفت كه:
- موضوعاتي در زمره اهداف حفاظتي ميباشند كه مقيد به قيد «طبقه‌بندي» باشند.
- همواره اقدامات حفاظتي در دو سطح خرد و كلان به صورت «سلسله‌وار» مي باشد. كه همانند حلقه هاي زنجير بايد مكمل و مؤيد همديگر باشد و به عبارتي حفاظت اماكن، حفاظت پرسنل و حفاظت اسناد و… در يك سيستم بايد مكمل هم باشد. مثلاً اقدامات حفاظت اسناد نبايد نافي حفاظت اماكن باشد و بالعكس و همچنين در نگاه خرد حفاظت اسناد نبايد مغاير با حفاظت دبيرخانه باشد.
- وجود حفاظت در يك مجموعه مستلزم افزايش ضريب اطمينان در موضوعات مختلف ميباشد به عبارتي زماني ميتوان تاثير اقدامات حفاظت را در يك موضوع مثبت تشخيص داد كه ضريب اطمينان آن نسبت به قبل افزايش يابد. هرچند اين تاثير منجر به تامين مطلق حفاظت نگردد.
- هريك از؛ اهداف، تهديدات و اقدامات ركني از اركان حفاظت ميباشد به طوري كه موضوعات حفاظتي در قالب «اهداف» آمده است و كليه خطرات و انحرافات و تخلفات و… در قالب «تهديدات» بيان شده و كليه وسايل، ابزار، شيوه ها و روش ها در قالب «اقدامات» تحقق مييابد.
- ركن بازيگران حفاظت هم از اركان حفاظت محسوب مي گردد كه به عنوان فاعلين اقدامات در دل اين تعريف به قرينه معنوي مستتر ميباشد و در مباحث جلوتر در مورد بازيگران حفاظت بحث بيشتري خواهد شد.
مهران ایزدی