رابطه جهاد و فرهنگ جهادی

رابطه جهاد و فرهنگ جهادی

معنای جهاد:

در معنای کلمه جهاد آمده است: جهاد کلمه ای مشتق از ریشه جهد و به معنای به کار بردن تمام توان و نیرو و تمام اراده فرد برای رسیدن به هدف است؛ برخی مواقع به معنای مشقت و به معنای مبالغه و شدت در کار هم به کار رفته است و علاوه بر این نیز جهاد معنای دیگری هم دارد و آن خرج کردن تمام آنچه انسان در وسع و توان دارد و تحمل کردن مشقت ها در راه رسیدن به یک هدف معلوم و مشخص است.

مفهوم جهاد:

در نظر عامه مردم، جهاد به معنای محاربه و جنگ است در حالی که معنا و مفهوم جهاد بسیار گسترده تر از آن بوده و به هرگونه تلاشی که د راه خدا انجام شود را جهاد گویند و اینگونه جهاد مختص به جنگیدن و محاربه یا همان قتال نیست بلکه محاربه به عنوان بخشی از جهاد در معنا و مفهوم کلی ان شمرده می شود.

از این رو می بینیم معنا و مفهوم جهاد در بیان قرآن و متون دینی و به ویژه سنت نبی مکرم(ص) و ائمه طاهرین(ع) بسیار گسترده تر و کلی تر از معنای قتال و حرب معرفی شده است، بنحوی که فقط در قرآن کلمه جهاد و مشتقات آن 31 بار تکرار گردیده ولی حرب و قتال به معنای جنگیدن فقط 4 ذکر شده است.

در معنا و مفهوم جهاد می توان گفت قتال یا همان جنگیدن به طور مشخص درگیری به صورت مسلحانه در جنگ برای نابودی طرف مقابل یا دشمن است. اما جهاد بسیار متفاوت تر از این معناست و اگر کسی این معنا را با معنای حرب و جنگیدن اشتباه بگیرد سخت مسیر حرکت و مشی زندگی خود را دچار بحران و ضلالت کرده است و این همان اتفاقی است که توسط جریان های تکفیری در دهه های گذشته و داعش امروز در بخشی از خاورمیانه و جهان اسلام به بهانه جهاد رخ داده است.

در حالی که مفهوم و معنای جهاد به معنای تلاش و کوشش در مبارزه با دشمن است چه این دشمن یک فرد ستمگر بوده و یا این دشمن در درون خود انسان لانه کرده باشد و به شکل وسوسه های شیطانی ظهور در نفوس انسان پیدا می کند؛ لذا باید توجه کنیم که مومن در هر دوی این دو عرصه ها با مفهومی به نام جهاد روبه رو و مبارزه است.

رابطه جهاد و فرهنگ جهادی

جهاد در کجا رخ می دهد:

جهاد با ذکر معانی و مفهوم گفته شده در دو جبهه کلان رخ می دهد: اول جهاد متوجه درون است و در این رابطه با مفهوم جهاد اکبر آشنا هستیم یعنی تلاش برای رسیدن انسان به حقیقت ذات خویش و بعد از آن رسیدن به پروردگار و دوم جهادی که متوجه عالم خارج است یعنی جهاد اصغر؛ در جهاد اکبر با نفس شیطانی و وسوسه گر درگیری وجود دارد و در جهاد اصغر تلاش برای رساندن دیگران به حقیقت درونی شان و سپس رساندن آن ها به پروردگارشان است.

آنچه از قرآن و متون احادیث می توان متوجه شد این است که مقدس ترین وظیفه پیامبران جهاد به معنای اعم آن است نه جنگ مسلحانه، بنابراین اگر گفته شود مقدس ترین وظیفه پیامبران جهاد است نه حرب و قتال، بدین معنا خواهد بود که نباید هیچ منافعی اعم از فردی و جمعی ، اطاعت از خدا و رسول را در هر حالت تحت الشعاع قرار دهد.

موانع جهاد:

جهاد یک امر ساری و جاری و در زندگی روزمره است، در آیه 24 سوره توبه، پدران، فرزندان، برادران، همسر، عشیره، اموال، تجارت و مساکن به عنوان منافعی هستند که می توانند مانع نزدیکی به خدا، رسول و جهاد شوند.

قُلْ إِنْ کَانَ آبَاؤُکُمْ وَأَبْنَاؤُکُمْ وَإِخْوَانُکُمْ وَأَزْوَاجُکُمْ وَعَشِیرَتُکُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسَادَهَا وَمَسَاکِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهَادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ ﴿٢٤﴾

بگو:«شایسته نیست، پدران، فرزندان، برادران و همسران و قبیله و اموالی که جمع کرده و تجارتی که از کسادی آن می ترسید و منازلی که (به آن) راضی هستید، نزد شما محبوب تر از خدا و فرستاده اش و جهاد در راه خدا باشد، پس (اگر چنین شد) منتظر باشید، بزودی فرمان خدا خواهد رسید (و بدانید) خداوند قوم فاسق را هدایت نمی کند.

در این آیه خداوند موانع هشت گانه ای را معرفی می کند که این موانع می تواند در زندگی انسان تاثیر گذاشته تا جهاد به مفهوم واقعی در زندگی انسان اجازه ظهور و بروز پیدا نکند.

رابطه جهاد و فرهنگ جهادی

نقش جهاد و نسبت آن با اطاعت از خدا و رسول:

انسان برای رسیدن به رستگاری کامل باید ردای جهاد را در همین دنیا و زندگی روزمره بر تن کند و این ردا هیچ چیزی نیست مگر متابعت از خدا و رسول(ص) و جهاد واقعی موکول و منوط به این است که بین این منافع و آن منافع یک نسبت قابل اعتنایی صورت گیرد؛ لذا بنا نیست که امر اطاعت از خدا و رسول و جهاد موکول به جای دیگری شود.

انسان اگر خواست و اراده نمود، می تواند حاکمیت الهی را در همین دنیای مادی و همین عرصه زندگی رومزه و با همه این تعلقات با متابعت از امر خدا و رسول(ص) انجام داده و جهاد به معنای عام کلمه را به منصه ظهور برساند.

موانع هشت گانه در آیه 24 سوره توبه اگر تحت تأثیر متابعت از خدا و رسول(ص) قرار گیرند، و اگر حاکمیت حب خدا، رسول(ص) در سرزمین وجودمان استقرار بیابد نوعی دیگر از انواع جهاد به معنای واقعی آن شکل گرفته است. انسان می تواند با همین تعلقات و موضوعات هشت گانه مادی نیز رنگ و بوی الهی ببخشد. و در حقیقت معادله را به شکل مناسب و مطلوب به نفع خود برقرار نماید.

چگونه جهاد کنیم:

برای استقرار و برقراری حاکمیت حب خدا، رسول^(ص) و جهاد در سرزمین وجودمان هیچ راهی به جز تزکیه و تهذیب نفس و پاک کردن خویش از هر گونه آلودگی ها و خباثت ها برای متعالی کردن خود، وجود ندارد.

لازم به توضیح است مفهوم آیات ذکر شده به معنای بریدن پیوندهای دوستی و محبت و نادیده گرفتن عواطف انسانی نبوده و نخواهد بود بلکه منظور این است که اگر انسان بر سر دو راهی منافع شخصی و رضایت و حب رسول خدا^(ص) قرار گرفت بتواند با جهاد به سمت حب خدا و رسول حرکت کند و خداوند در این زمینه نیز به گروهی که عواطف و تعلقات خود را بر رضای خدا، متابعت از رسول(ص) مقدم می شمارند، هشدار گمراهی، انحراف و عدم هدایت را داده است.

جهاد ستون خیمه فرهنگ:

این هشدار تقدم زمینه ساز قهر الهی است آن هم قهر و غضبی نامعلوم، زیرا به تعبیر همین آیه؛ برتری دادن امور مادی بر معنویت نشانه فسق است و مرز ایمان و فسق هم رها کردن معنویت است و معنویت نیز ستون خیمه فرهنگ جهادی است.

زیرا اگر ما فرهنگ را در عناصر زبانی و ذهنی به معنای اخلاقیات، باورها، آرمان ها و نگرش ها، معنا نمائیم در واقع به این نتیجه رسیده ایم که معنویت در شکل فرهنگی خود؛ همان رفتارها و سبک زندگی، مسیر، عادت و گرایشی فردی و جمعی است که در یک عنصر یا عناصر، نهادینه شده و در قالب وظایف سازمانی یا رفتارهای اجتماعی ظهور پیدا خواهد کرد.

لذا معتقدیم که خمیر مایه فرهنگ جهادی همان معنویت فردی و سازمانی است، بنابراین خمیر و خیمه فرهنگ جهادی، معنویت است، و فرهنگ جهادی به این روحیه یعنی روحیه معنویت گرایی و اطاعت گرایی و متابعت از رسول و ولی او وابسته و پیوسته است.

لذا ستون خیمه فرهنگ جهادی، معنویت و ایمان است که فضای معنوی، عاطفی و روحانی را موجب شده و این فضا قادر خواهد بود همچون مسجدی که بر اساس تقوا بنا شده است، محیط را همسوی خود نماید. از این رو همانگونه که نمی توانیم در مسجد و در جایگاه عبادت به عنوان انسان مومن و عبد خدا هر رفتار و نگرش و کرداری گویشی و زبانی را به کار بگیریم در یک محیط جهادی نیز نمی توانیم هرگونه رفتار غیر جهادی داشته باشیم.

رابطه جهاد و فرهنگ جهادی

وجوه مختلف جهاد:

آنچه قادر است جهاد را از حرب و قتال هر چه بیشتر دور کند؛ جهاد علمی، فرهنگی، اقتصادی یا مبارزه اقتصادی، فرهنگی است از این رو این فعالیت ها را نیز از وجوه دیگر جهاد می خوانیم.

از آنجا که معنای اتم و اکمل جهاد همان جهد و تلاشی است که دشمن را هدف گرفته و سعی او نیز تلاشی دشمن شکنانه تلقی می گردد. بنابراین علم و حرکت و تحقیق جهاد نیز باید ناظر بر دشمن شکنی باشد.

نتیجه:

جهاد اعم از قتال و محاربه و جنگ بوده و به دو نوع کلان جهاد اکبر و جهاد اصغر تقسیم می شود و بنابه بیان قران دارای موانع هشت گانه بوده که این موانع بزرگترین نتیجه اش عدم هدایت انسان به سمت هدایت است و تنها از راه اطاعت از خدا و رسول و ولی او می توان رابطه مناسبی بین جهاد و رسیدن به رستگاری برقرار نمود.

و از آنجا که جهاد را به عنوان ستون فرهنگ قرار داده ایم بنابراین می تواند رفتارهای فردی و جمعی را در بر گرفته و همین موجب می گردد جهاد را در وجوه مختلفی از جمله در حوزه های علمی، فرهنگی، اقتصادی و فعالیت های اجتماعی شناخته، معرفی و از جامعه اسلامی انتظار داشته باشیم.

 

دکتر سعید پور علی

مرداد 1401