سیاست جدید هسته ای جمهوری اسلامی ایران بین بازدارندگی و عمل گرایی
موسسه خاورمیانه؛ 9 می
نویسندگان: زکیه یزدان شناس و علم صالح
تشدید تنش‌های اخیر بین رژیم صهیونیستی و جمهوری اسلامی ایران نگرانی‌هایی را در مورد تغییر احتمالی استراتژی تهران به سمت تسلیحاتی سازی کامل برنامه هسته‌ای‌اش برانگیخته است. در 14 آوریل، در تلافی حمله رژیم صهیونیستی به کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در سوریه در 1 آوریل که منجر به کشته شدن هفت ایرانی از جمله سردار محمدرضا زاهدی شد، جمهوری اسلامی ایران در اولین حمله مستقیم خود بیش از 300 پهپاد و موشک بالستیک را علیه رژیم صهیونیستی پرتاب کرد. با توجه به زرادخانه هسته‌ای بزرگ و اعلام نشده رژیم صهیونیستی، تحلیلگران این اقدام را نشانه‌ای از اینکه جمهوری اسلامی ایران قصد دارد به یک قدرت هسته‌ای اعلام‌شده تبدیل شود، تفسیر کرده‌اند.
از صبر استراتژیک تا بازدارندگی فعال
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی آستانه تولید بمب اتم را تقریباً 42 کیلوگرم اورانیوم غنی سازی شده تا خلوص 60 درصد تعریف می‌کند. آخرین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی ایران ۱۲۱ کیلوگرم اورانیوم غنی سازی شده تا این حد دارد که برای نزدیک شدن به فرایند ساخت سه بمب کافی است. علیرغم ادعای جمهوری اسلامی ایران مبنی بر اینکه به دنبال تولید تسلیحات هسته ای نیست، اما تنها کشوری است که اورانیوم را در این سطح بدون برنامه تسلیحات هسته ای تایید شده غنی سازی می کند. احتمالاً استراتژی انتخابی جمهوری اسلامی ایران در شرایط کنونی حفظ جایگاه خود به عنوان یک قدرت در آستانه هسته‌ای شدن خواهد بود. و این نوع دیدگاه و برداشت در راستای استراتژی کلان پیشگیرانه و فعال جدید این کشور در مقایسه با رویکرد قبلی صبر استراتژیک است.
در حالی که جمهوری اسلامی ایران قبلاً از انتقام گیری مستقیم علیه رژیم صهیونیستی به دلیل عملیات مخفیانه ادعایی‌اش، از جمله ترور دانشمندان هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران و عوامل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی خودداری می‌کرد، اکنون تصمیم گرفته است تا موضع جدیدی اتخاذ کند. به گفته [سردار] حسین سلامی، فرمانده کل سپاه: از این پس اگر رژیم صهیونیستی در هر جایی به منافع، دارایی ها، شخصیت ها و شهروندان ما حمله کند، با یک ضد حمله از داخل جمهوری اسلامی جمهوری اسلامی ایران مواجه خواهد شد.
شکست توافق هسته‌ای 2015 موسوم به برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و فعالیت‌های پنهانی ادعایی رژیم صهیونیستی در جمهوری اسلامی ایران در سال‌های اخیر باعث شده است که تهران سیاست صبر استراتژیک خود را کنار بگذارد و دیگر تمایلی به جنگ در سایه با تکیه بر متحدان غیردولتی منطقه ای خود ندارد. حوادث اخیر مانند حمله موشکی جمهوری اسلامی ایران در اواسط ماه ژانویه به پاکستان در واکنش به حمله تروریستی جیش‌العدل به بندر چابهار و حمله پهپادی و موشکی اواسط ماه آوریل به رژیم صهیونیستی، نشان‌دهنده تغییر موضع جدید جمهوری اسلامی ایران و تمایل به انجام اقدامات قاطعانه تر است. بر اساس پست محمد جمشیدی، معاون رئیس جمهور [دکتر] ابراهیم رئیسی در پایگاه اجتماعی ایکس، «دوران صبر استراتژیک جمهوری اسلامی ایران به پایان رسیده است».
با این حال، برخلاف ترس بسیاری از تحلیلگران، جمهوری اسلامی ایران به جای تبدیل شدن به یک قدرت علنی اعلام شده، از مزایای باقی ماندن به عنوان یک قدرت هسته‌ای پنهان آگاه است. همانطور که مقامات جمهوری اسلامی ایرانی دریافته اند، داشتن توانایی های هسته ای و برخورداری از قابلیت های ذخیره برای تبدیل شدن به یک کشور در آستانه هسته ای نه تنها از حملات نظامی در مقیاس بزرگ جلوگیری می کند، بلکه اهرم های بیشتری را در مذاکرات با ایالات متحده آمریکا و دیگر دشمنان فراهم می کند. علاوه بر این، می‌تواند احتمال تنش‌زدایی منطقه‌ای را تقویت کند و روابط دوجانبه با همسایگان مهم را بهبود بخشد، فرآیندهایی که از مارس 2023 و پس از نزدیک شدن روابط عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران با میانجیگری چین در جریان است.
قدرت در آستانه هسته ای بودن و مزایای بازدارندگی آن
مقامات جمهوری اسلامی ایران به وضوح بر این باورند که دستیابی به تسلیحات هسته‌ای برای جلوگیری از حمله مستقیم رژیم صهیونیستی ضروری نیست، زیرا توانایی این رژیم برای حمله گسترده به جمهوری اسلامی ایران بدون حمایت ایالات متحده توسط محدودیت‌های ژئوپلیتیکی محدود شده است. هم ایالات متحده و هم جمهوری اسلامی ایران از زمان حملات حماس در 7 اکتبر 2023 که باعث تشدید تنش در منطقه شد، به شدت تمایلی به درگیر شدن در یک درگیری مستقیم و گسترده را نداشته و ندارند. از 7 اکتبر، تهران و واشنگتن توانسته اند تنش های منطقه ای را با موفقیت نسبی مدیریت کنند.
در پی حمله تلافی جویانه جمهوری اسلامی ایران به رژیم صهیونیستی، [آقای] حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران به آمریکا اطمینان داد که جمهوری اسلامی ایران قصدی برای هدف قرار دادن پایگاه های آمریکایی در منطقه ندارد و واشنگتن نیز موضع خود مبنی بر عدم مشارکت در عملیات تهاجمی رژیم صهیونیستی علیه جمهوری اسلامی ایران را تکرار کرد. از منظر جمهوری اسلامی ایران، حمله رژیم صهیونیستی به یک پایگاه هوایی در اصفهان در 19 آوریل یک تلاش آشکار برای خرابکاری بود. به گزارش رسانه‌های جمهوری اسلامی ایران، این حادثه، مشابه عملیات قبلی که رژیم صهیونیستی در ژانویه ۲۰۲۳ انجام دادند، شامل پهپادهای کوچکی بود که گمان می‌رود از داخل خاک جمهوری اسلامی ایران سرچشمه گرفته باشند. مقامات جمهوری اسلامی ایران ادعا می کنند که سامانه پدافند هوایی آنها با موفقیت این پهپادها را در میانه پرواز رهگیری و منهدم کرده است.
جمهوری اسلامی ایران در پاسخ به تهدیدات آمریکا و رژیم صهیونیستی در منطقه، ترکیبی از راهبردهای متعادل کننده داخلی و خارجی را به کار گرفته است که تا کنون به طور موثر امنیت خود را حفظ کرده است. از نظر توازن داخلی، جمهوری اسلامی ایران مانند دیگر کشورهای هسته‌ای نهفته مانند ژاپن، به تأسیسات غنی‌سازی و بازفرآوری متکی است. تأخیر هسته‌ای به کشورهایی اطلاق می‌شود که توانایی بالقوه جمع‌آوری زرادخانه هسته‌ای را در مدت زمان نسبتاً کوتاه در صورت تهدید وجودی دارند. جمهوری اسلامی ایران با حفظ توانایی ساخت سریع تسلیحات هسته‌ای بدون اعلام علنی این کار، سیاستی که به «گزینه ژاپن» معروف است، همچنان به پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای پایبند است. علاوه بر این، جمهوری اسلامی ایران نیز بر قدرت نظامی متعارف خود و بهره برداری از دارایی های استراتژیک ژئوپلیتیکی خود متکی است.(م.ر)
از نظر تعادل خارجی، تهران شبکه ای از شرکا و متحدان را در سراسر خاورمیانه ایجاد کرده که هدف مشترک شان مقابله با هژمونی آمریکا و رژیم صهیونیستی است. سیاستگذاران ایرانی این مولفه‌های داخلی و خارجی را که تعادلی پایدار برای حفظ امنیت و منافع ایران ایجاد می‌کند به‌هم پیوسته می‌دانند.
دکترین دفاعی جمهوری اسلامی ایران مبتنی بر مفهوم بازدارندگی فعال است که به موجب آن در صورت شکست بازدارندگی به تنهایی یک اقدام متقابل از پیش تعیین شده انجام می شود و در نتیجه بازدارندگی از اقدامات بعدی بازیگران متخاصم تقویت می‌شود. در این راستا، مبادله حملات موشکی اخیر بین جمهوری اسلامی ایران و رژیم صهیونیستی به معنای تغییر اساسی از این دکترین و به سمت تسلیحات هسته ای نیست، بلکه نشان دهنده مرحله جدیدی در رویکرد بازدارندگی فعال مستمر است. تاکید جمهوری اسلامی بر محدود نگه داشتن دامنه درگیری و تعهد آمریکا به عدم دخالت در درگیری‌های نظامی با ایران نشان می‌دهد که این دکترین در بازدارندگی از اقدام نظامی گسترده تر علیه ایران تا کنون مؤثر بوده است.
جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان یک قدرت در آستانه هسته ای شدن، ابهامات استراتژیک در مورد توانایی‌های هسته ای خود را حفظ کرده و می تواند از آن به عنوان یک ابزار چانه زنی سیاسی استفاده کند. بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ایران از ژوئن 2023، سطح غنی سازی اورانیوم خود (تا 60 درصد) را برای چند ماه کاهش داد، قبل از اینکه در نوامبر 2023 مسیر خود را معکوس کرده و میزان تولید اورانیوم غنی‌شده (تا 60 درصدی ) را تا 9 کیلوگرم در ماه افزایش دهد. آخرین گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی نشان می دهد در حالی که ایران از ابتدای سال 2024 به همین میزان اورانیوم را غنی‌سازی می‌کند، حدود 31.8 کیلوگرم از ذخایر اورانیوم 60 درصدی خود را نیز کاهش داده و مجموع ذخایر خود را به میزان 6.8 کیلوگرم تقلیل داد.
این نوسانات در تولید و ذخایر اورانیوم غنی شده حاکی از آن است که احتمالا مذاکرات و توافقات مخفیانه بین ایران و ایالات متحده در ماه های اخیر در جریان بوده است. علیرغم ادامه جنگ در غزه، ایران در سه ماهه اول سال 2024 توانسته است روزانه 1.56 میلیون بشکه نفت صادر کند که بیشترین حجم از اواخر سال 2018 است. به نظر می رسد که دولت بایدن تمایلی به اعمال تحریم های ثانویه سختگیرانه ای که فروش نفت ایران را با مشکل مواجه می کند، ندارد.
بازدارندگی در برابر بلوک آمریکا و رژیم صهیونیستی
در حالی که جنگ غزه فرصت‌های جدیدی را برای ایران فراهم کرده است تا بر پویایی قدرت منطقه ای تأثیر بگذارد، یک قدرت در آستانه هسته ای بودن هزینه‌های اضافی بر آن تحمیل نمی کند. بلکه در صورت افزایش فشارهای خارجی، اهرم قابل توجهی را در اختیار تهران قرار می دهد. به این ترتیب توانمندی های هسته ای ایران هم به عنوان یک ابزار بازدارنده و هم به عنوان یک ابزار چانه زنی عمل می کند. در حال حاضر تهران آمریکا و رژیم صهیونیستی را به عنوان تهدیدات خارجی اصلی خود تلقی می کند. در نتیجه استراتژی های امنیتی منطقه ای خود را با در نظر گرفتن این دو قدرت هسته ای شکل می دهد. تهران به عنوان یکی از مؤلفه‌های این رویکرد، تلاش می کند با اجرای سیاست همسایگی و انجام اقدامات اعتمادساز مانند گسترش روابط دیپلماتیک دوجانبه، تصورات تهدید را در میان همسایگان عرب خود کاهش دهد.
جمهوری اسلامی ایران به دنبال ادامه تقویت روابط خود با همسایگانش، خروج از انزوای سیاسی خود و تا حدودی رسیدگی به توسعه اقتصادی عقب مانده خود است. اقتصاد این کشور که با تحریم ها مواجه شده است، باید احیا شود و در این زمینه، تهران به شدت از هزینه های مادی و نسبی اعلام شده خود به عنوان یک قدرت هسته ای آگاه است. سوء ظن تحلیلگرانی که افزایش تولید اورانیوم غنی شده تهران را پیش بینی می کنند، با توجه به مزایای بسیاری که ایران می‌تواند از باقی ماندن یک قدرت آستانه کسب کند، ممکن است بی حساب باشد.
با این وجود یک دورنمای واقعی وجود دارد که ایران می تواند به یک قدرت هسته ای تبدیل شود- اقدامی که پیامدهای بدی در پی خواهد داشت- و اگر یا زمانی که ایران تهدیدی برای امنیت خود احساس کند که با استفاده فعلی از آن نمی‌توان به‌اندازه کافی مدیریت کرد، این احتمال رخ می‌دهد. اگر ایالات متحده و رژیم صهیونیستی به طور مشترک یک حمله نظامی مهم را با هدف قرار دادن تاسیسات هسته ای و نظامی کلیدی ایران انجام دهند، این موضوع می تواند استراتژی بازدارندگی کنونی تهران را غیرقابل دوام، ناکارآمد و ناپایدار کند. در 18 آوریل، ژنرال احمد حق طلب، فرمانده سپاه حفاظت و امنیت مراکز هسته‌ای اظهار داشت که اگر رژیم صهیونیستی به تاسیسات هسته ای ایران حمله کند، ایران ممکن است استراتژی هسته ای خود را به طور جدی مورد ارزیابی مجدد قرار دهد.
چندین گام وجود دارد که بازیگران کلیدی منطقه ای می توانند انجام دهند تا اطمینان حاصل شود که این اتفاق نمی افتد. اول از همه، از سرگیری مذاکرات دیپلماتیک بر سر برنامه هسته ای ایران و ایجاد قوانین روشن برای جلوگیری از تسلیحات سازی آن، در ازای کاهش مقیاس و تاثیر تحریم های اقتصادی که به نفع همه ذینفعان خواهد بود. دوم به عنوان یک گام اضافی، تشویق کشورهای همسایه، به ویژه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، برای توسعه روابط دیپلماتیک و اقتصادی سازنده با ایران که تهران را از ادامه غنی‌سازی اورانیوم منصرف می‌کند، مشارکت در رویارویی‌های نظامی در مقیاس کوچک‌تر را از بین می‌برد و بر اساس تعهد آزمایشی ایران برای ایفای نقش یک بازیگر مسئول منطقه ای توسعه می‌یابد. در نهایت حل و فصل مناقشه رژیم صهیونیستی و فلسطین، هر چقدر هم که در بحبوحه جنگ دور به نظر برسد، گامی حیاتی در جهت کاهش خطر تشدید تنش بین رژیم صهیونیستی و ایران و همچنین کاهش بحران شدید امنیتی منطقه خواهد بود.
زکیه یزدان شناس، پژوهشگر ارشد مرکز تحقیقات علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه در تهران است. می توانید او را در X @YzdZakiyeh دنبال کنید.
علم صالح مدرس ارشد روابط بین الملل و مطالعات خاورمیانه در دانشگاه ملی استرالیا است. می توانید او را در X @alamsaleh1 دنبال کنید.(م.م)