ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎ ﺳﻪ ﻗﺮاﺋﺖ
ﭘﯿﺶﮔﻔﺘﺎر
ﺗﺪوﯾﻦ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﮐﻪ آﻏﺎزﮔﺮ آن ﺳﻮره ﻣﺒﺎرﮐﻪ »اﻟﺤﻤـﺪ« و ﭘﺎﯾـﺎن ﺑﺨﺶ آن ﺳﻮره ﻣﺒﺎرﮐﻪ »اﻟﻨﺎس« اﺳﺖ، از آﻏﺎز ﺻﺪر اﺳـﻼم ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ. ﮔﺮﭼﻪ ﺑﺮﺧﯽ آن را ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ و ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﺣﻀﺮت رﺳﻮل اﮐـﺮم(ص) ﻣـﯽداﻧﻨـﺪ و ﻋﺪه اي ﻫﻢ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺑﯿﻦ ﺳﻮرهﻫﺎ را ﻏﯿﺮ ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ داﻧﺴﺘﻪ و آن را ﺑﻪ ﻣﺘﺼﺪﯾﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎزي ﻣﺼﺤﻒ ﺑﻌﺪ از رﺣﻠﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﻣﯽدﻫﻨـﺪ.
ﺣﺘـﯽ اﮔـﺮ ﺻـﻮرت دوم ﻧﯿـﺰ درﺳﺖ ﺑﺎﺷﺪ، ﺻﺤﺎﺑﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻧﯿﺰ اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼـﻮم: اﯾـﻦ ﻣﺼـﺤﻒ را ﺑـﯽ ﮐـﻢ و ﮐﺎﺳﺖ و ﺑﺪون اﯾﺠﺎد ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺗﺮﺗﯿﺐ آﯾﺎت و ﺳﻮر آن ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ و اﯾﻦ اﻣﺮ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻨﺖ و ﺳﯿﺮه ﻗﻄﻌﯽ آن ﺑﺰرﮔﻮاران در ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ.
در ﺗـﺎرﯾﺦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﯿﺰ ﺻﺪﻫﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه و ﺑـﻪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ اﺳـﻼﻣﯽ ﻋﺮﺿـﻪ ﮔﺮدﯾـﺪه اﺳـﺖ.
ﮔﺮﭼـﻪ در ﮐﺘـﺐ ﻋﻠـﻮم ﻗﺮآﻧـﯽ درﺑـﺎره ﺑﺮﺧـﯽ از ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺳﻮرهﻫﺎ، ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻣﺼـﺤﻒ اﻣـﺎم ﻋﻠﯽ(ع) و ﻧﯿﺰ ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ ﺑﻮدن ﯾﺎ ﻋﺪم ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ ﺑﻮدن ﺗﺮﺗﯿﺐ آﯾﺎت و ﺳـﻮر در ﻣﺼـﺤﻒ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺤﺚ ﻫﺎﯾﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ، اﻣﺎ ﺗﺎ دﻫﻪ ﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻓﮑﺮ ﻧﮕـﺎرش و ﺗـﺪوﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮي از ﻗﺮآن ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻧﯿﻔﺘﺎده ﺑﻮد.
در ﻧﯿﻤﻪ دوم ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي، ﺷﻤﺎري از داﻧﺸﻮران اﺳﻼﻣﯽ اﻧﺪﯾﺸـﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول را ﻋﻤﻠـﯽ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﺗﻔﺎﺳـﯿﺮي ﻧﯿـﺰ ﺑـﺮ ﻫﻤـﯿﻦ اﺳـﺎس ﻧﮕﺎﺷﺘﻨﺪ و در دﺳﺘﺮس ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﯽ ﻗﺮار دادﻧﺪ.
ﻫﻢ اﯾﻨـﮏ ﻧﯿـﺰ در اﯾـﺮان ﺷـﻤﺎري دﯾﮕﺮ از داﻧﺸﻮران و ﻗﺮآن ﭘﮋوﻫﺎن ﺳﺨﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ اﻣـﺮ ﺑـﺎ ﺟـﺪﯾﺖ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﺎ روﯾﮑﺮدﻫﺎﯾﯽ ﺟﺪﯾﺪ دﻧﺒﺎل ﺷﻮد.
اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺿﻤﻦ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﮐﺎرﻫـﺎي ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ، ﻧﮕﺎﻫﯽ اﻧﺘﻘﺎدي ﺑﻪ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎ و روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﻧﯿـﺰ دارد.
ﺑﺪون ﺷﮏ داوري ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ، داراي ﻣﻌﺎﯾﺐ و ﻧﻘﺎﯾﺼﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ان ﺷﺎء اﷲ ﺑﺎ ﻋﺮﺿﻪ آﺛﺎر ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﻃﺮﻓﺪاران ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول، ﻧﺎﻗﺪان ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮاﻧﻨﺪ ارزﯾﺎﺑﯽﻫﺎي ﺻﺎﺋﺐﺗﺮي از اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮي داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ.
ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎ ﺳﻪ ﻗﺮاﺋﺖ
ﻣﻔﺴﺮان و ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ، ﺗﻘﻮﯾﻢ و اﺳﺒﺎب ﻧﺰول
ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول، ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﺰول و اﺳﺒﺎب ﻧﺰول، ﺷـﺎه ﺑﯿـﺖ ﻏﺰﻟـﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻃﺮﻓﺪاران ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺮ آن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ. ﻣﺮاد از ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧـﺰول، ﺗﺮﺗﯿﺐ آﯾﺎت و ﺳﻮر ﻗﺮآن، از اوﻟﯿﻦ آﯾﺎت ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺗﺎ آﺧـﺮﯾﻦ آﯾـﺎت است؛ ﻣـﺮاد از ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﺰول، زﻣﺎن ﺑﻨﺪي آﯾﺎت و ﺳﻮر ﻧﺎزل ﺷﺪه در ﻣﻘﺎﻃﻊ زﻣـﺎﻧﯽ اﺳـﺖ؛ ﺑـﻪ ﻃـﻮر ﻣﺜﺎل، ﺗﻘﺴﯿﻢ آﯾﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻣﮑﯽ و ﻣﺪﻧﯽ، ﻧﻮﻋﯽ ﺗﻘـﻮﯾﻢ ﻧـﺰول اﺳـﺖ.
و ﻣﺮاد از اﺳﺒﺎب ﻧﺰول، ﭘﺮﺳﺶ ﻫﺎ و ﭘﯿﺸﺎﻣﺪﻫﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﻧﺰول ﺑﺨﺶ ﻫـﺎﯾﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺳﺆاﻟﯽ ﮐﻪ در آﻏﺎز ﻣﻄﺮح ﻣﯽﺷﻮد، اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﮕﺮ ﻣﻔﺴﺮان ﺗﺎﮐﻨﻮن اﯾﻦ اﻣﻮر را ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻧﻤﯽداده اﻧﺪ؟ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﺗﺎ ﺣﺪ اﻣﮑﺎن ﺑﻪ ﻫـﺮ ﺳـﻪ ﻧﮑﺘـﻪ ﺗﻮﺟـﻪ داﺷـﺘﻪاﻧـﺪ. ﮔﺮﭼـﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول، ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﻣﺸﮑﻼﺗﯽ ﮐﻪ در ﺳﻨﺪ و ﻣﺘﻦ رواﯾﺎت ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧـﺰول وﺟﻮد دارد، ﮐﻤﺘﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺛﺮ داده اﻧﺪ، اﻣﺎ ﺑﻪ آن دو دﯾﮕﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺎﯾﺎﻧﯽ داﺷﺘﻪاﻧﺪ.
در ﺑﺎب ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﺰول، ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻣﮑﯽ ﯾﺎ ﻣﺪﻧﯽ ﺑﻮدن ﺳﻮرهﻫﺎ و ﮔﺎه زﻣﺎن دﻗﯿﻖ ﻧﺰول ﺳﻮرهﻫﺎ در ﻣﮑﻪ ﯾﺎ ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد.
در ﻣﻮرد اﺳﺒﺎب ﻧﺰول اﮔﺮ ﻧﮕﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ زﯾﺎده روي ﺷﺪه اﺳﺖ، ﺑﻪ ﻃﻮر ﻗﻄﻊ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان ﺳـﻨﺘﯽ ﺑـﻪ اﺳـﺒﺎب ﻧﺰول ﮐﻢﺗﻮﺟﻬﯽ ﮐﺮده اﻧﺪ.
ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻔﺴﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﻏﯿﺮ از اﺳﺒﺎب ﻧـﺰول، ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻇﺮف زﻣﺎﻧﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﺰول آﯾﺎت و ﺳـﻮرهﻫـﺎي ﻗـﺮآن ﻧﯿـﺰ ﺗﻮﺟـﻪ داﺷﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ و ﺗﻘﻮﯾﻢ ﻧﺰول ﻧﯿﺰ ﻫﺴﺖ.
آﯾﺖ اﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺴﻨﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﻪ ﭼﯿﺰ را ﻣﺪ ﻧﻈﺮ ﻗﺮار دﻫﺪ: .1 اﺳﺒﺎب ﻧﺰول آﯾﺎت؛ .2 ﻓﻀﺎي ﻧﺰول ﻫـﺮ ﺳـﻮره؛ .3 ﺟـﻮ، ﻧـﺰول ﻗﺮآن.
اﺳﺒﺎب ﻧﺰول ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺣﺎدﺛﻪ، ﭘﯿﺶآﻣـﺪ و ﯾـﺎ ﭘﺮﺳﺸـﯽ ﺑﺎﻋـﺚ ﻧﺰول آﯾﻪ ﯾﺎ آﯾﺎﺗﯽ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺣﺪود ﭘﺎﻧﺰده درﺻﺪ از آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ داراي اﺳﺒﺎب ﻧﺰول ﺧﺎص ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ در ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮارد ﻋﺪم اﻃﻼع از اﺳـﺒﺎب ﻧـﺰول، ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﺑﺎﻋﺚ اﻧﺤﺮاف در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻣﯽﺷﻮد. ﻓﻀﺎي ﻧﺰول ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از ﻇﺮف زﻣﺎﻧﯽ و ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻧﺰول ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺳـﻮرهﻫـﺎي ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از آﯾﺎﺗﯽ ﮐﻪ اﺳﺒﺎب ﻧﺰول ﺧﺎص دارﻧﺪ، ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﯾـﮏ ﺳـﻮره در ﻇﺮف ﺧﺎص زﻣﺎﻧﯽ و ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻧـﺎزل ﺷـﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ آﯾﺎت آن ﺳﻮره ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ آنها است.
ﺟﻮ، ﻧﺰول ﺣﺎﮐﯽ از اﯾﻦ اﻣﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺪاﻧﺪ ﮐﻪ وﻗﺘﯽ ﻗـﺮآن ﻧـﺎزل ﺷـﺪ، ﭼﻪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﺤﯿﻄﯽ ﮐﻪ ﻗﺮآن در آن ﻧﺎزل ﺷﺪه، ﺣﺎﮐﻢ ﺑـﻮده اﺳﺖ. (رك: ﺟﻮادي آﻣﻠﯽ، 236-235/1؛ ﺷﺎﮐﺮ، 196-194/)
اﻣﺎ ﺑﺎ اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ اﺷﺎره ﺷﺪ، ﺗﺎ اﯾﻦ دﻫﻪ ﻫﺎي اﺧﯿﺮ ﻣﻔﺴﺮان ﻫـﯿﭻ ﮔـﺎه ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ ﻧﯿﻔﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ دﯾﮕﺮي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻣﺮﺗـﺐ ﮐﻨﻨـﺪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ آن ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﺎﻣﺎن دﻫﻨﺪ.
ﺷﺎﯾﺪ ﻏﯿﺮ از اﯾﻨﮑﻪ اﯾﻦ اﻣـﺮ را ﻏﯿﺮﻣﺘﻌـﺎرف ﻣﯽدﯾﺪﻧﺪ، ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ دﻟﯿﻠﺶ اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺮآن را ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺗﺎرﯾﺨﻤﻨﺪ ﯾﺎ واﺑﺴﺘﻪ ﺑـﻪ زﻣـﺎن ﺧﺎص ﯾﺎ ﺷﺮاﯾﻂ ﺧﺎص ﻧﻤﯽدﯾﺪﻧﺪ.
ﻃﺒﻖ ﺑﺎور ﻣﻔﺴﺮان و ﻧﯿﺰ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن، ﻗﺮآن ﻧﻪ ﯾـﮏ ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﻓﺼﻮﻟﺶ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺧﺎص زﻣﺎﻧﯽ ﻣﺮﺗﺐ ﺷـﻮد و ﻧـﻪ ﮐﺘﺎﺑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﺪد آﻣﻮزش ﯾﮏ ﻣﻬﺎرت ﺧﺎص ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ آن ﻣﻬـﺎرت را از ﺳﺎده ﺑﻪ ﻣﺸﮑﻞ و ﭘﯿﭽﯿﺪه ﺑﻪ ﻧﻮآﻣﻮز ﺧﻮد آﻣﻮزش دﻫﺪ، ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺘـﺎﺑﯽ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺳﺮاﺳﺮ ﻫﺪاﯾﺖ، ﻣﻮﻋﻈﻪ و ذﮐﺮ اﺳﺖ.
ﺑﻨﺪ ﺑﻨـﺪ اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب از اﺑﺘـﺪا ﺗـﺎ اﻧﺘﻬـﺎ، از ﻫـﺮ ﮐﺠﺎﯾﺶ ﮐﻪ ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ، ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ و او را ﺑﻪ ﺗﻤﺎﺷﺎي ﺟﻠﻮهﻫـﺎي ﺗﻮﺣﯿـﺪ ﻣﯽﻧﺸﺎﻧﺪ و ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ، اﻧﺴﺎن را وارد ﻓﻀﺎي ﻣﻠﮑﻮﺗﯽ ﺧﻮد ﻣﯽﺳﺎزد و آنﮔﺎه ﺑﻨﺪ ﺑﻨﺪ ﺟﺴﻢ و ﺟﺎن اﻧﺴﺎﻧﯽ را ﺑﻪ ﻟـﺮزه در ﻣـﯽآورد و ﺑـﺎز ﺑـﻪ آراﻣـﺶ ﻣـﯽرﺳـﺎﻧﺪ؛ ﻫﻤﺎنﻃﻮر ﮐﻪ ﺧﻮد در آﯾﻪ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻮم ﺳﻮره زﻣـﺮ ﻣـﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ:
اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتَابًا مُتَشَابِهًا مَثَانِيَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ ثُمَّ تَلِينُ جُلُودُهُمْ وَقُلُوبُهُمْ إِلَىٰ ذِكْرِ اللَّهِ ۚ ذَٰلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَمَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ هَادٍ
خدا قرآن را فرستاد که بهترین حدیث است، کتابی که آیاتش همه با هم مشابه است و در آن ثنای خدا مکرر می‌شود، که از تلاوت آن خدا ترسان را لرزه بر اندام افتد و باز آرام و سکونت یابند و دلهایشان به ذکر خدا مشغول گردد. این همان هدایت خداست که هر که را خواهد به آن رهبری فرماید، و هر کس را خدا به گمراهیش واگذارد دیگر هیچ هدایت کننده‌ای نخواهد داشت.
ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎ ﺳﻪ ﻗﺮاﺋﺖ
دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن در ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس اﺳﺒﺎب ﻧﺰول
در ﺳﺎل 1337 ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي، ﮔﺮوﻫﯽ از داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﺼﺮي ﺑـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر اﺻـﻼح ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي وﻗﻒ و اﺑﺘﺪا در ﻣﺼﺤﻒ ﺷـﺮﯾﻒ، ﻧﺸـﺎﻧﻪﻫـﺎي ﺟﺪﯾـﺪي وﺿـﻊ ﮐﺮدﻧـﺪ و ﻣﺼﺤﻒ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس آﻧﻬﺎ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺳﺎﺧﺘﻨﺪ. از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﺼﺤﻒ آن اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺻﺪر ﻫﺮ ﺳﻮره، ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول و آﯾﺎت ﻣﮑّﯽ و ﻣﺪﻧﯽ آن ذﮐﺮ ﺷﺪه اﺳـﺖ. (رك: ﺷﺒﺮ، (576-572/ ) از اﯾﻦ ﭘﺲ ﺑﻮد ﮐﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺮآﻧـﯽ و ﺑـﻪ وﯾـﮋه در ﺗﻔﺴـﯿﺮ، ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺗﻮﺟﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮي ﺷﺪ.
ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺴﻠﻤﺎن، ﺳﯿﺮه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ و ﻧﯿﺰ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم را ﺑﺮ اﺳﺎس آﯾـﺎت ﻗﺮآن و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول آﻧﻬﺎ ﮔﺮد آوردﻧﺪ. ﻣﺤﻤـﺪ ﻋـﺰّه دروزه ﮐﺘـﺎﺑﯽ را ﺑـﻪ ﻧـﺎم »ﺳـﯿﺮة اﻟﺮّﺳﻮل، ﺻﻮر ﻣﻘﺘﺒﺴﮥ ﻣﻦ اﻟﻘﺮآن اﻟﮑـﺮﯾﻢ« ﺗـﺄﻟﯿﻒ ﮐـﺮده اﺳـﺖ. وي در اﯾـﻦ ﮐﺘـﺎب ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم و ﺗﺸﺮﯾﻊ اﺣﮑﺎم اﺳﻼم را ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧـﺰول ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده و ﺳﯿﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آﻧﻬﺎ را ﺑﯿﺎن ﻧﻤﻮده اﺳﺖ.
در ﺳﺎل1361 ﺧﻮرﺷﯿﺪي آﻗﺎي ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻓﺎرﺳﯽ دورهاي ﺳﻪ ﺟﻠﺪي از ﺳﯿﺮه ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐـﺮم و ﺗـﺎرﯾﺦ اﺳـﻼم را ﺑـﺎ ﻋﻨﺎوﯾﻦ »ﭘﯿﺎﻣﺒﺮي و اﻧﻘـﻼب«، »ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮي و ﺟﻬـﺎد« و »ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮي و ﺣﮑﻮﻣـﺖ« ﻣﻨﺘﺸـﺮ ﺳﺎﺧﺖ. اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺳﻮرهﻫﺎ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﻬﺮﺳـﺘﺎﻧﯽ از ﻗـﻮل اﻣﺎم ﺻﺎدق(ع) آﻣﺪه، ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. وي ﺑﻪ ﻃـﻮر ﮐﺎﻣـﻞ از اﯾـﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﭘﯿـﺮوي ﻧﮑﺮده اﺳﺖ، ﺑﻠﮑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ را در آن ﺑﻪ وﺟﻮد آورده اﺳـﺖ1. ﻫﻤـﯿﻦ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻗـﺒﻼً ﮐﺘﺎﺑﯽ را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان اﻧﻘﻼب ﺗﮑﺎﻣﻠﯽ اﺳﻼم ﺑﻪ رﺷﺘﻪ ﺗﺤﺮﯾﺮ درآورده ﺑﻮد.
ﻋﻼوه ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦ اﺳﻼم و ﺳﯿﺮه ﮐﻪ ﺧﻮد رﻧﮓ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ دارد و زﻣـﺎن در آن ﻧﻘـﺶ اﺳﺎﺳﯽ دارد، ﮔﺮوﻫﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻓﮑﺮ اﻓﺘﺎدﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮي را ﺑﻨﻮﯾﺴـﻨﺪ ﮐـﻪ ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺰول ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﺎت ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ.
آﻧﭽﻪ ﺗﺎ ﮐﻨـﻮن اﺗﻔـﺎق اﻓﺘـﺎده اﺳـﺖ، ﺑـﻪ دو ﺻﻮرت ﻋﻤﻠﯽ و ﻧﻈﺮي اﺳﺖ. در ﻋﻤﻞ دو ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻣﻞ ﮐﻪ ﺑـﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧـﺰول ﻣـﺪون ﺷـﺪه، ﺑـﻪ ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻋﺮﺿـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ. ﺑﺮﺧـﯽ ﻧﻈﺮﯾـﻪ ﭘﺮدازيﻫﺎي ﺟﺪﯾﺪي ﻧﯿﺰ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ ﮐﻪ ﯾﺎ ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻋﻤـﻞ وارد ﻧﺸـﺪه، ﯾـﺎ ﻫﻨﻮز در آﻏﺎز راه اﻧﺪ. ﻣﺠﻤﻮع ﻓﻌﺎﻟﯿﺖﻫﺎي ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ و دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد را ﻣﯽﺗﻮان در ﺳﻪ دﺳﺘﻪ ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﮐﺮد. ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ ﺳﻪ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﻤﮕﯽ ﺑﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺎرﯾﺦ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺗﺄﮐﯿﺪ دارﻧﺪ، اﻣﺎ زاوﯾﻪ دﯾﺪ ﻫﺮ ﯾﮏ ﺑﺎ دﯾﮕﺮي ﺗﻔﺎوت دارد.
ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎ ﺳﻪ ﻗﺮاﺋﺖ
دﯾﺪﮔﺎه اول:
دﯾﺪﮔﺎه اول: ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ آﻣﻮزه ﻫﺎي ﻗﺮآن در ﯾﮏ ﺑﺴﺘﺮ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺮاي ﻓﻬﻤﯽ آﺳﺎن ﺗﺮ در ﻧﯿﻤﻪ دوم از ﻗﺮن ﭼﻬﺎردﻫﻢ ﻫﺠﺮي دو ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧـﺰول ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ اﯾﺪه اﺻﻠﯽ آﻧﻬﺎ ﺳﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ در ﺑﺴﺘﺮي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﻓﻬﻤﯽ روانﺗﺮ اﺳﺖ. ﺳﯿﺪ ﻋﺒﺪاﻟﻘﺎدر ﻣﻼّ ﺣﻮﯾﺶ (م 1399ق)
در ﺳﺎل 1355 ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي، اﺛﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻧﺎم »ﺑﯿﺎن اﻟﻤﻌﺎﻧﯽ ﻋﻠﯽ ﺣﺴﺐ ﺗﺮﺗﯿـﺐ اﻟﻨـﺰول« ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺼﺤﻒ اﻻزﻫﺮ ﺳﺎﻣﺎن داد.
ﻫﻤﭽﻨـﯿﻦ در ﺳﺎل 1380 ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي، ﻣﺤﻤـﺪ ﻋـﺰّه دروزه (م1404ق) ﺗﻔﺴـﯿﺮي از ﻗـﺮآن ﺑـﺎ ﻋﻨﻮان »اﻟﺘﻔﺴﯿﺮ اﻟﺤﺪﯾﺚ؛ ﺗﺮﺗﯿﺐ اﻟﺴﻮر ﺣﺴﺐ اﻟﻨﺰول« ﻋﺮﺿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ در ﺳـﺎﻣﺎﻧﺪﻫﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮش، ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ را در ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻣﺼﺤﻒ اﻻزﻫﺮ اﯾﺠﺎد ﮐﺮد. اﻣﺎ ﻫﺮ دو ﻣﻔﺴﺮ ﺑﺎ ﻫﻤﺎن دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﺳﻨﺘﯽ ـﮐﻪ دﯾﮕﺮ ﻣﻔﺴﺮان داﺷﺘﻪاﻧﺪـ ﺑﻪ ﺗﻬﯿﻪ و ﺗﺪوﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ. از ﻧﮑﺎت ﺟﺎﻟﺐ در دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻼّ ﺣﻮﯾﺶ و دروزه آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮ دو ﺑـﺮ اﯾـﻦ ﺑﺎورﻧﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺼﺤﻒ ﺷﺮﯾﻒ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ اﺳﺖ. ﻣﻼّ ﺣﻮﯾﺶ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
»ﺗﺮﺗﯿﺐ آﯾﺎت و ﺳﻮر اﻣﺮي اﺟﺘﻬﺎدي ﻧﯿﺴﺖ، ﺑﻠﮑﻪ ﮐﺎﻣﻼً ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ اﺳﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻗﻮل ﺑﻪ اﺟﺘﻬﺎدي ﺑﻮدن ﻫﯿﭻ ارزﺷﯽ ﻧﺪارد، ﭼﺮا ﮐﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در زﻣﺎن ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم(ص) ﮔﺮدآوري و ﺗﺪوﯾﻦ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ«. (ﻣﻼﺣﻮﯾﺶ، 31-30/1)
او ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ آﯾﺎت و ﺳـﻮرهﻫـﺎي ﺑـﻪ ﺧﻮاﺳـﺖ و اراده اﻟﻬـﯽ و ﺑـﺎ راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﺟﺒﺮﺋﯿﻞ و ﺑﻪ ﻓﺮﻣﺎن رﺳﻮل ﺧﺪا ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐـﻪ اﮐﻨـﻮن در ﻣﺼـﺎﺣﻒ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ ﻣﺮﺗّﺐ و ﻣﺪون ﺷﺪ( ﻫﻤـﺎن، .3/)او اﯾـﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ را ﻫﻤـﺎن ﺗﺮﺗﯿﺒـﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺒﻞ از ﻧﺰول ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﻟﻮح ﻣﺤﻔﻮظ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐـﻪ ﺣﮑﻤـﺖ آن را ﺑـﻪ ﻃﻮر ﮐﺎﻣﻞ ﮐﺴﯽ ﺟـﺰ ﺧـﺪا ﻧﻤـﯽداﻧـﺪ (ﻫﻤـﺎن، .102/ )ﺑـﻪ ﺑـﺎور ﻣﻼﺣـﻮﯾﺶ، ﺣﺘـﯽ اﻣﯿﺮاﻟﻤﺆﻣﻨﯿﻦ ﺣﻀﺮت ﻋﻠﯽ(ع) ﻫﻢ ﮐﻪ ﻣﺼﺤﻔﯽ را ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻣﺮﺗّﺐ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد، ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮﺟﻮد را ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ، اﻣﺎ ﻏﺮض آن ﺣﻀﺮت آن ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣـﺮدم ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از آﯾﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺮآن در ﭼﻪ زﻣﺎﻧﯽ و ﭼﻪ ﻣﮑﺎﻧﯽ ﻧـﺎزل ﺷـﺪ، ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ، اﺳﺒﺎب ﻧﺰوﻟﺶ ﭼﻪ ﺑﻮد؛ از ﭼﻪ وﻗﺎﯾﻊ و ﺣﻮادﺛﯽ ﺳﺨﻦ ﻣﯽﮔﻮﯾـﺪ و ﻣﻘﺪم و ﻣﺆﺧّﺮ، ﻋﺎم و ﺧﺎص، ﻣﻄﻠﻖ و ﻣﻘﯿﺪ و ﻧﺎﺳﺦ و ﻣﻨﺴﻮﺧﺶ ﮐﺪام اﻧﺪ. )ﻫﻤﺎن،(39/ دروزه ﻧﯿﺰ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻪ ﺗﻮﻓﯿﻘﯽ ﺑﻮدن ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﺷﺮﯾﻒ اﺳﺖ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮﺟـﻮد را ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ در زﻣﺎن ﺣﻀﺮت رﺳﻮل ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ (دروزه، .126/6 )او ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﻼﺣﻮﯾﺶ، ﺣﺘﯽ ﻣﻨﮑﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﺣﻀـﺮت ﻋﻠـﯽ(ع) ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول اﺳﺖ. وي در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:
»ﮔﺰارﺷﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ اﻣﺎم ﻋﻠﯽ(ع) ﻣﺼﺤﻔﺶ را ﺑﺮ ﺧﻼف ﻣﺼﺤﻒ ﻣﻮﺟﻮد ﺳﺎﻣﺎن داده ﺑﻮد در ﻣﺤﻞ ﺗﺮدﯾﺪ ﺟﺪي ﻗﺮار دارد، ﭼﺮا ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺣﺘـﯽ ﯾـﮏ رواﯾـﺖ ﺻﺤﯿﺢ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ اﯾﻦ ﻣﺼﺤﻒ را دﯾﺪه ﺑﺎﺷﺪ. ﺣﺘﯽ از اﺑﻦ ﺳﯿﺮﯾﻦ ﻧﻘـﻞ ﺷﺪه ﮐﻪ او ﻫﺮ ﮐﺠﺎ در ﭘﯽ اﯾﻦ ﻣﺼﺤﻒ رﻓﺖ آن را ﻧﯿﺎﻓﺖ«. (ﻫﻤﺎن، 98/1)
دروزه در ﻣﻮرد ﻣﺼﺤﻔﯽ ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﺗﺪوﯾﻦ ﯾﺎﻓﺖ، ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ آن ﻣﺼﺤﻒ ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﻣﺘﻦ و ﻫﻢ از ﻧﻈﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ، دﻗﯿﻘﺎً ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑﺎ آن ﭼﯿﺰي ﺑﻮد ﮐـﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺗﻌﯿـﯿﻦ ﮐﺮده ﺑﻮد. (ﻫﻤﺎن)
در اﯾﻨﺠﺎ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﭘﯿﺶ ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ ﭼﺮا اﯾﻦ دو داﻧﺸﻤﻨﺪ ﺑﻪ رﻏـﻢ آﻧﮑـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻣﻮﺟﻮد ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ را ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ ﻣﯽداﻧﻨـﺪ و ﺣﺘـﯽ ﯾﮑـﯽ از آﻧﻬـﺎ ﻣﻨﮑـﺮ ﻣﺼـﺤﻒ اﻣـﺎم ﻋﻠﯽ(ع) ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول اﺳﺖ، ﺑﺎز ﻫﻢ آﻧﻬﺎ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ؟ در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ ﮐﻪ اﯾﻦ دو داﻧﺸﻤﻨﺪ اﯾﻦ ﻧﻮع ﺗﻔﺴـﯿﺮ را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﺳـﺒﮑﯽ از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﻪ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ در ﮐﻨﺎر دﯾﮕﺮ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻓﻮاﯾﺪي در ﺑﺮ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷـﺪ ﻧﻮﺷـﺘﻪاﻧـﺪ.
آﻧﻬـﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺎ اﯾﻦ روش، ﺧﻮاﻧﻨﺪه راﺣﺖﺗﺮ ﻣﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺎ ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ ﻗـﺮآن آﺷـﻨﺎ ﺷـﻮد.
دروزه ﺣﺘﯽ دﻏﺪﻏﻪ اﯾﻦ را داﺷﺘﻪ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﺴﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﺳﺒﮏ از ﺗﻔﺴﯿﺮ را ﻏﯿﺮ ﺷـﺮﻋﯽ ﺑﺪاﻧﻨﺪ. از اﯾﻦ رو ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ از دو ﻣﻔﺘﯽ در ﺳﻮرﯾﻪ و ﺣﻠﺐ اﺳﺘﻔﺘﺎء ﮐـﺮده اﺳـﺖ و آﻧﻬﺎ اﯾﻦ ﺳﺒﮏ از ﺗﻔﺴﯿﺮ را ﺑﺪون ﻣﺎﻧﻊ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ. اﺳﺘﺪﻻل آﻧﻬﺎ ﭼﻨﯿﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﺑﺎ ﺳﺒﮏﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺜﺎل، ﮐﺴﺎﻧﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن، ﺑﺴﯿﺎري از آﯾﺎت و ﺣﺘﯽ ﺑﺮﺧﯽ از ﺳﻮرهﻫـﺎ را ﺑﻪ دﻟﯿﻞ روﺷﻦ ﺑﻮدن ﻣﻌﺎﻧﯽﺷﺎن ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻧﮑﺮده اﻧﺪ و ﮐﺴﯽ ﺑﻪ آﻧﻬﺎ اﺷﮑﺎل ﻧﮑـﺮده ﮐـﻪ ﭼﺮا دﻗﯿﻘﺎً ﺑﺮ ﻃﺒﻖ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻧﮑـﺮده اﯾـﺪ.
ﺑﺮﺧـﯽ ﻗـﺮآن را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده اﻧﺪ.
ﺑﻌﻀﯽ ﻫﻢ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺮﺧﯽ ﺳﻮرهﻫﺎي ﺧﺎص را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده اﻧـﺪ.
ﺑﺮﺧﯽ، ﺳﻮرهﻫﺎي ﺟﺰء ﺳﯽام را ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده اﻧﺪ.
و ﺣﺘﯽ ﺑﻌﻀﯽ ﺗﻨﻬـﺎ ﺑﺮﺧـﯽ از آﯾـﺎت ﻣﺎﻧﻨﺪ آﯾﮥاﻟﮑﺮﺳﯽ ﯾﺎ آﯾﻪ ﻧﻮر را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده اﻧﺪ.
ﯾﺎ اﺑﻦ ﻗﺘﯿﺒـﻪ ﮐﺘـﺎب »ﺗﺄوﯾﻞ ﻣﺸﮑﻞ اﻟﻘﺮآن« را ﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول و ﻧﻪ ﺑﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﻓـﺮاﻫﻢ ﮐـﺮد. ﺑـﺎ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺤﺎت ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ ﮐﻪ ﺣﻮزه ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻏﯿﺮ از ﺣﻮزه ﺗﻼوت اﺳﺖ. از آﻧﺠﺎ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي ﻧﻈﻢ ﻣﻮﺟﻮد در ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻗﺮآن را ﺗﻼوت ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ، ﻣﺎﻧﻌﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﻧﻈـﻢ آﯾﺎت و ﺳﻮري ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﺷﻮد، ﺑﺮ ﺧﻼف ﻧﻈﻢ ﻣﻮﺟﻮد در ﻣﺼﺤﻒ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻧﻈـﻢ ﺑﺮاي ﺗﻼوت اﺳﺖ. (ر.ك: دروزه، 11-9/1؛ ﻣﻼﺣﻮﯾﺶ، 4-3/1)
ﻣﺤﻤﺪﮐﺎﻇﻢ ﺷﺎﮐﺮ
داﻧﺸﯿﺎر ﮔﺮوه ﻋﻠﻮم ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ