مفسران مشهور در بین صحابه
آشنایی با تفاسیر قرآن(قسمت دوم)
ادامه مقدمه
مفسران مشهور در بین صحابه
چهار تن از صحابه به تفسیر قرآن شهره اند؛ اینان عبارتند از:
. 1امیر مؤمنان امام علی بن ابی طالب(ع)که سـرآمد و داناترینانان است؛ 2. عبد اللّه بن مسعود؛ 3. ابی بن کعب؛ 4. عبد الله بن عباس که از نظر سن کوچکترین انان است، ولی در رواج تفسیر از دیگران جلوتر است. از دیگر صحابه جز اندکی اثار تفسیري چیزي بر جاي نمانده است. جلال الدین سیوطی می گوید: «ده نفر از صحابه به تفسیر شهرت یافته اند: خلفاي چهارگانه، ابن مسـعود، ابن عباس، ابی بن کعب، زید بن ثابت، ابو موسـی اشـعري و عبد اللّه بن زبیر. البته از خلفا انکه از او بیشتر روایت شده علی بن ابی طالب(ع)است و تفاسیر روایت شده از دیگر خلفا به غایت اندك است.»
ذهبی می گوید : «غیر از افراد یاد شـده تعـداد دیگري از صـحابه هم درباره تفسـیر قرآن سـخن گفته اند؛ همچون انس بن مالک، ابو هریره، عبد اللّه بن عمر، جابر بن عبد اللّه، عبد اللّه بن عمرو بن عاص و عایشه. البته تفسـیر به دست امده از اینان بسیار کم است.»
مفسران مشهور در بین صحابه
ویژگی تفاسیر صحابه
تفاسیر صحابه پنج ویژگی دارد که انها را از سایر تفاسیر ممتاز می سازد و در تفاسیر متأخران یافت نمی شود:
1. سـادگی و بی پیرایگی در حـدي که براي حـل مشـکل یا برطرف ساختن ابهام، با عبارتی کوتاه و بیانی رسا، در غایت ایجاز ارائه می شد.
2. سـلامت و پیراستگی از جدل و اختلاف؛ زیرا در ان دوران، مبنا و جهت گیري و استناد در بیان معناي ایه یکی بود، چه اینکه در آن عصر در میان صحابه اختلافی بر سـر مبانی نظري یا تباین و دوگانگی ای در جهت گیري یا تضاد و تقابلی در استناد وجود نداشت.
تنها وحدت نظر و جهت گیري و هدف واحدي وجود داشت که همه صـحابه را گرد هم می آورد. در آن دوران انگیزه ای براي بروز اختلاف و تضارب آراء وجود نـداشت، به ویژه اینکه پیامبر(ص) به آنان آموخته بود که چگونه راه هدایت و راستی را بپیمایند.
علاوه بر اینکه تفسـیر، در آن دوره- از نظر شـکل و ترکیب- از چهار چوب نقل حـدیث فراتر نرفته بود، بلکه بخشـی از حدیث و شاخه ای از آن به شمار میرفت و گردآورندگان احادیث، در کنار احکام، احادیث تفسیري را نیز گرد می آوردند.
3. پیراسـتگیان از تفسیر به راي؛ یعنی از استبداد به راي به دور بود. چون این کار تعصبی کور و خدعه گونه است؛ لذا چهره های برجسته صحابه از آن بر کنار بودند.
4. پاك بودن آن از اساطیر و افسانه ها؛ که از جمله آن اسـرائیلیات (داسـتان هاي بنی اسـرائیلی) است. این افسانه ها در مجامع اسلامی اصـیل جایی و راه نفوذي نداشت. چه اینکه آن زمان، عصـر مقابله با نیرنگ هاي اسرائیلی بود؛ گرچه این روحیه دشمن ستیزي، پس از مدتی دگرگون شد و حیله های سیاسی نقش مهمی در ترویج افسانه های خرافی بنی اسرائیل بازي کرد.
5. قاطعیت و خالی بودن از شک و تردید و برنتافتن تردیدها؛ چون در آن دوران، مسـتند تفاسـیر واضح و صـریح بود و ابزار روشـن کننـده مراد ایـه، فراوان بـود و دلایلی کـه براي تفسـیر آیه اقـامه می شد بـه خـوبی آشـکار می نمود. چـه اینکـه سـاده و خـالی از پیچیدگی هایی بود که در سده های بعد دامنگیر همه شد، به ویژه اینکه برهان هاي علمی و فلسفی ای که مفسران متأخر در تفسیر معانی قرآن بـدان اسـتناد جسـته اند، در آن زمان ناشـناخته و یا اساسا مشـروع و قابل اسـتناد نبود.
مفسران مشهور در بین صحابه
تفسیر در عصر تابعان
تابعان مردانی بودند که توفیق بهره گیری از دوران عهد رسالت را نیافته بودند؛ اما از محضر صحابه بزرگـوار پیـامبر (ص) بهره وافی بردنـد. شـمار بسـیاري از چهره های بارز صـحابه به شـهرهاي گوناگون پراکنده شدند. این گونه بود که تعالیم اسلام منتشر شد و مفاهیم کتاب و سنت در میان مسلمانان گسترش یافت.
برخی از چهره های بارز آنان که در بین مردم به آموزش و نشـر علوم و بیان معارف قرآن شهرت یافتند و عمدتاً در مدارس تفسیري معروف به ویژه مدرسه ابن عباس در مکه، پرورش یافتند؛ عبارتند از:
1- سعید بن جبیر 2- سعید بن مسیب 3- مجاهد بن جبر 4- طاووس بن کیسان 5- عکرمه غلام ابن عباس 6- عطاء بن ابی رباح 7- عطاء بن سائب 8- آبان بن تغلب 9- حسن بصري 10- علقمۀ بن قیس 11- محمد بن کعب قرظی 12- ابو عبد الرحمان سلمی 13- مسـروق بن اجدع 14- اسود بن یزیـد نخعی 15- مّره همدانی 16- عامر شعبی 17- عمرو بن شـرحبیل 18- زیـد بن وهب 19- ابو شعثاء کوفی 20- ابو شعثاء ازدي 21- اصبغ بن نباته 22- زرّ بن حبیش 23- ابن ابی لیلی 24- عبیدة بن قیس 25- ربیع بن انس 26- حارث بن قیس 27- قتادة بن دعامه 28- زید بن اسلم 29- ابو العالیه 30- جابر جعفی متوفای ۱۲۸ قمری.
مفسران مشهور در بین صحابه
ویژگیهای تفسیر تابعان
۱.گستردگی: تابعان به ابعاد گوناگون تفسیر پرداخته و در معانی قرآن از جهات متعدد و نواحی مختلف بحث کرده اند.
۲.شکل یافتن، ثبت و تدوین تفسیر.
۳.اجتهاد و اعمال نظر.
۴.رواج اسرائیلیات.در این دوران بسیاری از اسرائیلیات وارد تفسیر شد.
دوران پس از تابعان
پس از دوران تابعان، مفسران نامی بزرگی در صحنه درخشیدند که آثار گرانبهای آنان در طول تاریخ برای مفسران به عنوان منابع اصیل تفسیری – چه در زمینه نقل و چه در باب اجتهاد – شناخته شده است.
مشهورترین مفسران بعد از تابعان عبارتند از:
ضحاک، شهر بن حوشب، سدی کبیر، ابن ابی‌نجیح، واصل بن عطاء، عطاء خراسانی، ابونضر کلبی،ابوحمزه ثمالی، شبل بن عباد، ابن جریج، یحیی بن کثیر، مقاتل بن حیان،مقاتل بن سلیمان، معمر، ابوجارود، شعبه، ورقاء بن عمرو، سفیان ثوری، ابن عیینه، ابن زید ،ابومعاویه، سدی صغیر، وکیع، ابن کیسان اصم، فراء، ابومنذر کلبی، روح بن عباده، یزید بن‌هارون، صنعانی، فریابی، قبیصة بن عامر، ابوحذیفه، جبّائی، عیاشی، ابومسلم، قمی و نفر سی و هفتم: ابوالحسن علی بن عیسی رمانی متوفای ۳۸۴ قمری.
همانطور که اشارت رفت تفاسیر قرآن از همان قرون اولیه نگاشته و تدوین شد. تفاسیر قرآن را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
الف- تفاسیر شیعه.
ب- تفاسیر اهل تسنن.
مفسران مشهور در بین صحابه
معرفی منابع
کتب متعددی در خصوص تاریخ تفسیر بطور اختصاصی نگاشته شده و در برخی کتب مربوط به تاریخ قرآن یا علوم قرآنی نیز اشاراتی به مفسران قرآن شده است. برخی منابع مهم در این خصوص عبارتند از:
– البرهان فی علوم القرآن نوشته بدر الدین زرکشی(۷۴۹-۷۴۵ق)
– الاتقان فی علوم القرآن نوشته جلال الدین عبدالرحمن سیوطی(۹۱۱-۸۴۹ق)
– مناهل العرفان فی علوم القرآن نوشته محمد عبدالعظیم زرقانی(متوفای۱۳۶۷ق)
– “پژوهشی در تاریخ قرآن کریم” اثر دکتر سید محمد باقر حجتی
– تاریخ قرآن نوشته محمود یامیار
– تاریخ جمع قرآن کریم نوشته سید محمد رضا جلالی نایینی
– یکی از بهترین و جامعترین کتبی که در دهه های اخیر در این خصوص نگاشته شده کتاب “التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشب” اثر گرانسنگ استاد آیت الله محمد هادی معرفت است که در سال ۱۳۶۹ منتشر و ترجمه فارسی آن در دوجلد و ۱۱۳۵ صفحه تحت عنوان “ تفسیر و مفسران” منتشر شده است.
– “تفاسیر و مفسران شیعه “ اثر سید محمد شفیعی و فضل الله صلواتی.
ان شاء الله با استفاده از منابع مذکور و برخی مقالات و منابع موجود مطالبی تقدیم علاقه مندان به قرآن خواهد شد.
تدوین کننده : محمد رضا ظریفیان-
رمضان ۱۴۰۰ ش و ۱۴۴۲ق
برای آشنایی بیشتر با متون تفسیری و سوابق مولفین آن می توانید به منابع زیر نیز مراجعه کنید:
تفسیر القرآن اثـر ابوعبدالله جابر جعفی؛
(پایان قسمت دوم)