تفسیر نور ُالثقلین
آشنایی با تفاسیر قرآن(قسمت هیجدهم)
تفسیر نور ُالثقلین؛
16- تفسیر نور ُالثقلین؛ تألیف عبدعلی بن جمعه حویزی معروف به «ابن جمعه» (متوفای ۱۱۱۲ق) از علما و محدثان امامیه در قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم است که در شهر هویزه خوزستان به دنیا آمد. او بعدها ساکن شیراز شد و از استادان عصر خود، به ویژه سید نعمت الله جزائری شوشتری بسیار بهره برد و به سبک و سیاق اخباریون آن زمان، تألیفاتی را به نگارش درآورد.
تفسیر نور ُالثقلین روایی و به زبان عربی است.
در این مجموعه ۱۳۴۲۲ حدیث گرد آمده است. از آنجا که این کتاب دربرگیرنده آیات (ثقل اکبر) و روایات (ثقل اصغر) است، با اقتباسی از حدیث ثقلین که مورد قبول همه مسلمانان است، نورالثقلین نامیده شده است.
وی در مقدمه کتاب آورده است که هدف از نگارش این تفسیر، فراهم آوردن مجموعه‌ای مدون از روایات اهل بیت(ع) در تفسیر قرآن بوده است. او سپس می‌افزاید که اگر در این زمینه روایتی نقل کرده که ظاهر آن مخالف اجماع امامیه است، مقصود از آن، بیان اعتقاد یا عمل نیست بلکه هدف عمده، آن است تا ناظری آگاه بر چگونگی و منبع آن نقل مطّلع شود و در مقام رفع ناسازگاری آن روایت با اجماع برآید.
روش تفسیری نور ُالثقلین؛
در این تفسیر بحثی از الفاظ، اعراب و قرائت آیات نمیشود. و چون در بخشی از آیات روایت تفسیری، وارد نشده است، شامل کل آیات قرآن نمیشود.
تفسیر هر سوره با نقل روایات فضیلت، خواص، آثار و ثواب قرائت آن آغاز می‌شود. روایات شأن نزول در مرحله بعد مطرح می‌شود و با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از شأن نزول‌های منقول شیعی در تفسیر قمی هستند، روایات این بخش بیشتر از این تفسیر است، البته مقداری نیز از احتجاج ، کافی، تفسیر عیاشی و. . . نقل مینمایند.
روایاتی که در بیان تأویل، مصداق یا تطبیق هستند در مرحله بعد ذکر میشوند و در نهایت احادیثی که در ارتباط با تفسیر مستقیم آیه هستند نقل شده است.
حویزی از برخی منابع اهل سنّت چون شواهد التنزیل حَسکانی و تفسیر الکشف و البیان ابواسحاق ثعالبی نیز استفاده کرده است.
از میان تفاسیر روایی شیعی، تفسیر علی بن ابراهیم قمی و تفسیر عیاشی از منابع اصلی حویزی در تألیف نورالثقلین بوده است.
ابن جمعه کوشیده است تمام روایات مرتبط با موضوع را بدون هیچ گونه گزینش و حذفی بیان نماید و قبل از ذکر هر روایت، شماره روایت، نام کتاب مرجع و سند حدیث را بیان می‌کند.
شیخ حر عاملی درباره وی نوشته‌است: “وی عالمی است فاضل، فقیه، محدث، معتمد، پارسا، ادیب، شاعر و جامع علوم و فنون”.
علامه طباطبایی صاحب تفسیر المیزان در مقدمه خود بر تفسیر نور الثقلین می‌گوید: «کتابی است ارزشمند که مؤلف آن، تمام اخبار وارده در تفسیر آیات قرآن کریم (جز موارد اندکی از روایات) را جمع آوری نموده و در ضبط، چینش، ترتیب و تهذیب و تنقیح روایات، در ضمن اشاره به مصدر آنها، تلاشی وافر نموده است، و از بهترین تألیفات در این زمینه است.»
بهاءالدین خرمشاهی درباره سبک نور الثقلین می‌نویسد: «او صاحب یکی از برجسته ترین تفسیرهای روایی یا مأثور شیعه است.»
استاد محمدهادی معرفت، راجع به روش مصنف در تفسیر نور الثقلین می‌گوید: «مصنف از بین احادیث منسوب به اهل بیت(ع)، اقدام به جمع آوری روایاتی نموده که به نحوی، ارتباط با آیات قرآن کریم داشته باشند، اعم از اینکه این ارتباط، از باب تفسیر، استشهاد و یا تأیید آیه باشد.
در اغلب موارد، احادیث ذکر شده، در مقام تفسیر مفهوم یا دلالت آیه نیستند، بلکه به سبب اغراضی از جمله استشهاد و مانند آن، متعرض آیه شدهاند و هنر مصنف فقط مرتب کردن روایات بنابر ترتیب آیات و سورههای قرآن بوده است، به همین جهت تمام آیات قرآن را دربر نمیگیرد. و نیز در صدد نقد روایات یا علاج تعارض آنها نبوده است. اضافه بر اینکه در جمع آوری، توجهی به اسانید و قوت احادیث نداشته، روایات ضعیف السند و مرسل فراوانی در این تفسیر مشاهده می‌شود.»
این کتاب به کوشش سید هاشم رسولی محلاتی تصحیح شده و با مقدمهای کوتاه از علامه طباطبایی در ۵ مجلد توسط مطبعه العلمیة قم در سال۱۳۴۲ش به چاپ رسیده است.
چاپی نیز از مؤسسه اسماعیلیان نیز با همین مشخصات در قطع وزیری یافت می‌شود.
(پایان قسمت هجدهم)