ایران در میان تحولات متضاد ژئوپلیتیکی منطقه خاورمیانه
اندیشکده میدل ایست ۲۷ دسامبر
نویسنده زکیه یزدان شناس
در حالی که دو روند متضاد تنش زدایی در منطقه خلیج فارس و دور جدیدی از جنگ بین فلسطینی ها و اسرائیلی ها همزمان در حال بروز و آشکار شدن است خاورمیانه جدیدی در حال ظهور است. این دگرگونی پس از یک دوره دخالت نظامی گسترده ایالات متحده در منطقه قیام های مدنی ناموفق بهار عربی، ظهور و اقول داعش و تعدادی از درگیری های پرشور عوامل نیابتی رخ می دهد. در حالی که بازیگران منطقه ای در سال های اخیر گام هایی برای کاهش تنشها برداشته اند – مثل اینکه، عربستان سعودی توسعه اقتصادی را بر اساس برنامه چشم انداز ۲۰۳۰ خود در اولویت قرار داده است، ترکیه روابط دوجانبه خود را با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس تنظیم مجدد کرده است. محاصره قطر در ژانویه ۲۰۲۱ با اعلامیه الولا پایان یافته است. اسرائیل از طریق توافق ابراهیم و گفتگوهای عادی سازی با عربستان سعودی به سمت یکپارچگی منطقه ای گام برداشته و تهران و ریاض پس از یک وقفه هفت ساله روابط دیپلماتیک خود را از سر گرفتند.
اکنون حملات ۷ اکتبر یک یادآوری است. که بگوید منطقه تا زمانی که به مناقشه فلسطین و اسرائیل رسیدگی نشود نگرانی های امنیتی را پشت سر نخواهد گذاشت. در همین حال ایران تلاش میکند بهترین کارتهای خود را بازی کند و موقعیت خود را در قبال تنش زدایی منطقه ای و درگیری های جدید در حال رخ دادن در خاورمیانه دنبال نماید.
ایران و تنش زدایی در بحبوحه بحران های منطقه ای
جمهوری اسلامی ایران روند کاهش تنش کنونی در خلیج فارس را نتیجه دستاوردهای امنیتی خود در دهه گذشته می داند.
تهران بر این باور است که نقش منطقه ای تعریف شده اش بالاخره در حال تثبیت و مشروعیت بخشی است و زمینه مساعدی را برای آشتی منطقه ای فراهم میکند همانطور که مقامات ایرانی میبینند تحولات منطقه ای پس از قیام های اعراب ایران را به عنوان یک بازیگر غالب ژئوپلیتیکی در خاورمیانه نشان داده است. در نتیجه آنها تمایل فزاینده عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی به بهبود روابط با ایران را به پذیرش آن به عنوان یک بازیگر ضروری منطقه ای نسبت می دهند. محمد جمشیدی معاون سیاسی دفتر رئیس جمهور دکتر سید ابراهیم رئیسی در اوایل سال جاری در یک برنامه تلویزیونی با تاکید بر دستاوردهای ایران در خاورمیانه در دهه گذشته اذعان داشت که یک حالت تنش زدایی کنونی در میان بازیگران کلیدی منطقه و تمایل برای رسیدن به آن وجود دارد میتوان گفت این تمایل ریشه در سیاست موفق منطقه ای ایران و تاکید آن بر نگرش «مقاومت» دارد.
از زمان انقلاب ۱۹۷۹ ایران خود را به عنوان یک بازیگر کلیدی منطقه ای عنوان کرده است که از نظم خاورمیانه به محوریت أمريكا خارج شده است جمهوری اسلامی ایران با احساس خطر از سوی آمریکا و متحدانش در منطقه، رویکردی تدافعی در پیش گرفته و دکترین امنیتی خود را بر دفع تهدیدات علیه تمامیت ارضی و بقای نظام سیاسی خود بنا نهاده است. قیام های بهار عربی و خروج ایالات متحده از عراق در سال ۲۰۱۱ فرصتی را برای قدرتهای منطقه ای ایجاد کرد تا انعطاف پذیری و مانور بیشتری داشته باشند ایران از این فرصت استفاده کرد و رویکرد تهاجمی تری را با هدف گسترش دامنه و قدرت خود در منطقه اتخاذ کرد. همانطور که تهران میبیند تلاشهایش به ثمر نشسته است و آن را قادر می سازد تا به بسیاری از اهداف امنیتی تعریف شده خود دست یابد. در نتیجه از یک قدرت تجدید نظر طلب به یک قدرت طبیعی و کنونی تبدیل شده است.
سؤالی که ممکن است مطرح شود این است که جمهوری اسلامی ایران آینده منطقه را پس از تنش زدایی چگونه تصور می کند و روابط دوجانبه با رقبای منطقه ای خود به ویژه عربستان سعودی را چگونه در حال توسعه میبیند. پاسخ را می توان با خواندن مطالب مندرج در سخنرانی رئیس جمهور دکتر ابراهیم رئیسی در ماه سپتامبر در مجمع عمومی سازمان ملل متحد یافت. به طور خلاصه ایران تثبیت امنیت و توسعه اقتصادی در سراسر منطقه را در هم تنیده میبیند. به گفته دکتر رئیسی، تثبیت امنیت در خاورمیانه به همکاری اقتصادی معنادار بین بازیگران منطقه و توسعه جمعی بستگی دارد. این واقعیت کاملا قابل درک است که عربستان سعودی استقلال امنیتی خود را تقویت میکند و گزینه های سیاست خارجی خود را متنوع می سازد، این در حالیست که ایران مایل نیست فقط راه را برای پیشبرد برنامه توسعه ریاض هموار کند. اگر ایران درک کند که رقیبش از این روند جدید کاهش تنش سود بیشتری میبرد ممکن است تصمیم بگیرد که این سیاست را معکوس کند .
جنگ کنونی در خاورمیانه نیز به ارائه گزینه های بیشتر به ایران کمک کرده است. در نتیجه، گسترش روابط اقتصادی دیپلماتیک و سیاسی در سطوح دوجانبه و چند جانبه میتواند به حفظ امکان دستیابی به صلح و ثبات کمک کند. در حالی که تغییر الگوهای دیرینه دوستی و دشمنی آسان نیست امنیت زدایی منطقه ای پیش نیاز تداوم تنش زدایی در خلیج فارس است.
قدرت های خارجی مانند ایالات متحده آمریکا اتحادیه اروپا و چین میتوانند نقش سازنده ای در ثبات منطقه ایفا کنند. احیای مذاکرات بر سر برنامه هسته ای ایران و برگزاری اجلاس سران ایران و شورای همکاری خلیج فارس اقدامات اولیه و بسیار قابل اهمیتی است که به ثبات روند کاهش تنش منطقه ای کمک میکند چین به عنوان یک شریک استراتژیک اکثر کشورهای حوزه خلیج فارس میتواند نقش فعالی در گسترش روابط چند جانبه میان ایران و کشورهای عرب حوزه خلیج فارس داشته باشد.
جنگ غزه و کارت های ایران
حضرت آیت الله علی خامنه ای رهبر عالی ایران به طور آشکارا اعلام کرده است که ایران در حملات ۷ اکتبر حماس به اسرائیل دخالتی نداشته و سیاستگذاران ایرانی خواستار آتش بس فوری در غزه شده اند. با این حال جنگ غزه فرصت کافی و خوبی را برای ایران فراهم کرده است تا از دستاوردهای منطقه ای خود محافظت کند و اهداف جدیدی را دنبال کند. اولا این جنگ این باور ایران را تأیید کرده است که عادی سازی روابط بین کشورهای عربی و اسرائیل منجر به امنیت و ثبات منطقه نمی شود، بلکه منجر به بی ثباتی و هرج و مرج میشود. ثانیاً این حملات چالشهای داخلی متعددی را برای دولت بنیامین نتانیاهو ایجاد کرده است و ماندن در قدرت را دشوار کرده است. ثالثاً علیرغم انکار شدید ایران در خصوص مداخله اش در این درگیری، نقش محوری آن در محور مقاومت ضروری بودن آن را به قدرتهای خارجی از جمله ایالات متحده آمریکا نشان داده است. این وضعیت آشفته به قدرتهای منطقه ای و جهانی ثابت کرده است که باز تعریف نظم منطقه بدون احتساب ایران امکان پذیر نیست.
در حال حاضر آینده جنگ غزه نامشخص و مبهم است. به گزارش رویترز حضرت آیت الله خامنه ای در اوایل ماه نوامبر در دیدار با اسماعیل هنیه رهبر حماس خاطر نشان کرد که ایران به طور مستقیم از جانب حماس در این مناقشه دخالت نخواهد کرد؛ زیرا ایران هشدار قبلی درباره حملات ۷ اکتبر دریافت نکرده است. با این حال حضرت آیت الله خامنه ای بر حمایت بی دریغ سیاسی و اخلاقی ایران از حماس تاکید کرد و خاطر نشان کرد که ایران تنها در صورتی مداخله خواهد کرد که به طور مستقیم توسط اسرائیل یا آمریکا مورد حمله قرار گیرد. علیرغم این موضع درگیری اخیر چندین ابزار چانه زنی قابل توجه را برای ایران فراهم کرده است. ایران با توجه به نفوذی که بر شبکه محور مقاومت دارد نقش اساسی در گسترش یا محدود کردن دامنه جنگ ایفا می کند. این کشور میتواند به عنوان یک میانجی غیر رسمی برای تسهیل آتش بس یا مبادله زندانیان عمل کند، همانطور که با آزادی ۲۳ گروگان تایلندی در اواخر نوامبر زمانی که میان حماس و مقامات تایلندی میانجیگری کرد عمل کرد. علاوه بر این دیدگاه شهروندان کشورهای عربی در مورد وضعیت و جنگ غزه متفاوت از دیدگاه نخبگان حاکم کشورهایشان است. این شکاف همچنین چالشهای کشورهای حاشیه خلیج فارس را برای پایبندی به توافقنامه ابراهیم و عملکرد ضد توازن ضد ایرانی آن تشدید می کند.
ایران که از زمان انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹ در نظم منطقه ای تحت رهبری ایالات متحده آمریکا طرد شده بود، در بحبوحه هرج و مرج و بحران های منطقه ای خود را برای پیگیری منافع امنیتی خود وفق داده است. در حالی که تهران از ایجاد یک مکانیسم امنیتی منطقه ای بومی حمایت میکند اذعان دارد که ایالات متحده در آینده نزدیک به طور کامل از خاورمیانه خارج نخواهد شد و به این نکته توجه دارد که کشورهای خلیج فارس نیز به دنبال گسترش روابط امنیتی خود با واشنگتن هستند. در نتیجه ایران درگیریهای ژئوپلیتیکی و امنیتی منطقه را فرصتی برای حفظ موقعیت خود و استفاده از آن برای پیشبرد منافع ملی تعریف شده اش تلقی می کند.
زکیه یزدان شناس، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه در تهران است توییتر: @Yzdzakiyeh