آیا معاهده مشارکت راهبردی روسیه و ایران آخرین حلقه نجات تهران است؟
مرکز تحقیقات عربی اوراسیا ؛ 27 ژانویه
مقدمه
سه روز قبل از منصوب شدن دونالد ترامپ به عنوان رئیس جمهور جدید آمریکا و به طور مشخص در هفدهم ژانویه جاری ، ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه و (دکتر) مسعود پزشکیان رئیس جمهور ایران معاهده مشارکت راهبردی فراگیر را به امضا رساندند. علیرغم بندهای حیاتی معاهده در خصوص همکاری دفاعی و تبادل اطلاعات امنیتی و پیشبرد انرژی هسته ای ، هر دو کشور بر سر گسترش نفوذ خود در سراسر خاورمیانه رقیب منطقه ای یکدیگر به شمار می روند. این دو کشور دارای یک رابطه ائتلاف گونه هستند که تا اندازه زیادی دارای ماهیت معامله ای است. مهم ترین سوال در اینجا آن است که :” آیا امید به تحکیم مشارکت راهبردی میان مسکو و تهران می تواند ماهیت رابطه پیچیده و در هم تنیده شده میان دو کشور را تغییر دهد؟ “
** چارچوب معاهده راهبردی میان ایران و روسیه
قبل از آنکه بخواهم بندهای معاهده امضا شده میان ایران و روسیه ظرف چند روز گذشته را مردود بشمارم ، می بایست به چارچوب کلی حاکم بر رابطه این دو کشور بپردازم که دارای یک تاریخ طولانی با پیوندهای مشترک و روابط عمیق اقتصادی و همکاری در راستای سازمان های منطقه ای و بین المللی هستند که دو سازمان شانگهای و بریکس در راس آنها قرار دارند. در همین راستا تاریخ همکاری راهبردی میان ایران و روسیه به اوایل دهه اول قرن بیست و یکم بازمی گردد که طی آن یک توافق راهبردی به امضا رسید و اصول همکاری میان دو کشور را طی ده سال آینده تبیین نمود. اولین توافقنامه در ارتباط با گسترش روابط اقتصادی و فرهنگی و سیاسی با تاکید کمتری بر همکاری امنیتی و نظامی بود اما تغییر و تحولات ژئوسیاسی طی چند سال گذشته باعث شد تا دو کشور نیازمند نسخه جدیدی از این معاهده شوند و بر همین اساس روسیه و جمهوری اسلامی ایران از امضای موافقتنامه مشارکت راهبردی فراگیر بیست ساله خبر دادند که نمایانگر منافع مشترک دو کشور جهت برقراری ثبات در منطقه و مقابله با نفوذ غرب است و در بردارنده 47 بند است که بخش عمده آنها شامل بخش های همکاری با تاکید بر حمل و نقل و بخش انرژی و دفاعی و امنیت منطقه ای است و علاوه بر آن در بردارنده همکاری نظامی و دفاعی و اهتمام ورزیدن به پیشبرد همکاری نظامی فنی بر اساس توافقنامه های ذیربط مشترک است . می توان گفت مهم ترین بند در این خصوص آن است که دو کشور به هیچ وجه اجازه نخواهند داد در کشورشان اقدامی بر علیه امنیت و ثبات کشور مقابل صورت گیرد و هیچ یک از آنها به طرف مهاجم هیچ گونه کمکی ارائه نخواهند داد. البته این معاهده هیچ اشاره ای به ارائه کمک های نظامی یا مادی به طرف جنگجو نکرده است.
این معاهده همچنین شامل برپایی روابط اقتصادی مستقیم میان دو کشور از راه تشکیل نمایندگی های تجاری ، کنفرانس ها ، نمایشگاه ها و بازارها و ارائه تسهیلات در زمینه رشد و توسعه همکاری تجاری و اقتصادی و صنعتی و پیشبرد همکاری منطقه ای و اهمیت دادن به طور ویژه به گسترش چارچوب روابط دوجانبه به طور کامل می باشد.
این معاهده به منظور افزایش میزان مبادلات تجاری خواستار استفاده از ارزهای ملی در تجارت بین الملل و تقویت همکاری تنگاتنگ در زمینه حمل و نقل و تلاش در جهت پیشبرد گذرگاه های حمل و نقل بین المللی به ویژه گذرگاه بین المللی شمال به جنوب به همراه گسترش همکاری در زمینه انرژی به واسطه همکاری فشرده در زمینه طرح های پیشبرد میدان های نفت و گاز شده است و علاوه بر آن دو طرف در زمینه انجام طرح های مشترک در خصوص بکارگیری مسالمت آمیز انرژی هسته ای از جمله ساخت تاسیسات انرژی هسته ای تعهد سپردند.
** درآمد ایران از معاهده
رابطه میان ایران و روسیه پس از شروع جنگ روسیه و اوکراین قوی تر شده است و ائتلاف دو کشور شامل مشارکت ژئوسیاسی اساسی مبتنی بر منافع متقابل است . این رابطه حائز اهمیت خاصی است زیرا ایران با چالش هایی در ارتباط با جنگ اسرائیل علیه همپیمانانش در منطقه روبرو است که منجر به تضعیف نیروهای محور مقاومت و از هم فروپاشی آنها شده است و علاوه بر آن رژیم سوریه از هم فروپاشیده و بشار اسد سرنگون شده است و همین امر نفوذ ایران و منافع راهبردی تهران در منطقه را در معرض خطر قرار داده است و بر همین اساس جمهوری اسلامی ایران با تحکیم بخشیدن به روابط خود با روسیه در صدد دستیابی به اهداف ذیل است که عبارتند از :
- تقویت همکاری نظامی : روسیه و ایران به مهم ترین واردکنندگان تسلیحات یکدیگر به ویژه در زمینه فناوری نظامی پیشرفته همچون پهپادها تبدیل شده اند. تهران در صدد افزایش این همکاری است تا خود را به عنوان یک قدرت منطقه ای معرفی نماید که می تواند با تهدیدها در خاورمیانه از جمله تهدیدهای حاصل از دخالت های نظامی غرب در راستای جنگ اسرائیل علیه منطقه مقابله نماید .
- مقابله با چالش ها : هدف ایران از تحکیم بخشیدن به ائتلاف خود با روسیه در زمینه های حیاتی مقابله با تحریم های غربی است به ویژه در دوران حاکمیت ترامپ بر آمریکا و فراخوان وی مبنی بر ازسرگیری سیاست فشارهای حداکثری علیه ایران و همچنین پیامدهای حاصل از حملات اسرائیل علیه بسیاری از همپیمانان ایران در منطقه و تضعیف آنها و فروپاشی رژیم بشار اسد در سوریه در اوائل سپتامبر گذشته .
- گذرگاه حمل و نقل میان شمال و جنوب : یکی از پایه های اصلی مشارکت میان ایران و روسیه تسهیل بخشیدن به تجارت از آسیا به روسیه از طریق گذرگاه زمینی از راه ایران و جمهوری آذربایجان و دریای خزر است و هدف از آن تضمین منافع متقابل دو کشور طی سال های آتی و مقابله فعال و کارآمد با تحریم های غربی است.
- بخش انرژی : تحریم های غربی علیه ایران محدودیت هایی در خصوص دستیابی به بازارهای غربی بر تهران تحمیل کرده است و به همین دلیل در صدد یافتن راه های جایگزین برآمده است و در همین راستا پیشبرد صنعت انرژی ایران و حمایت از اکتشاف و حفاری و تاسیسات زیربنایی به عنوان بخشی از معاهده ایران و روسیه به شمار می رود و پیش بینی می شود بسیاری از شرکت های روسیه در بخش انرژی ایران اقدام به سرمایه گذاری نمایند و همین امر به نوسازی توان ایران و گسترش یافتن آن کمک می کند.
- تنوع بخشیدن به اقتصاد ایران : ایران با روسیه به منظور فراهم آوردن بازارهای جدید برای خود در آسیا همکاری می کند تا از اتکال ایران بر بازارهای غربی بکاهد و به همین دلیل تهران از موقعیت راهبردی خود و امکانات روسیه بهره برداری می کند تا به راهی برای عبور کالاهای حمل و نقل شده میان اروپا و آسیای میانه تا چین و هند تبدیل شود.
** قلمرو مشارکت میان تهران و مسکو
معاهده امضا شده میان رؤسای جمهور ایران و روسیه از مشارکت عمیق تر دو کشور حکایت دارد . این معاهده در بردارنده بند دفاع متقابل نیست و به تشکیل یک ائتلاف رسمی اشاره نکرده است . چه بسا این موضوع نمایانگر قلمرو رابطه میان ایران و روسیه است که در سوریه خود را نشان داد. تهران و مسکو در روسیه نتوانستند یک زمینه مشترک برای همکاری میان خود ایجاد نمایند و در بسیاری از موارد دو طرف در صدد تضعیف موقعیت طرف مقابل برآمدند و یا نتوانستند با چالش های فراروی خود در زمینه بازسازی سوریه مقابله نمایند و دولت جدید سوریه نیز خود یک نقطه اختلاف دیگر میان ایران و روسیه به شمار می رود با توجه به اینکه مسکو خط مشی سازش کارانه تری با رژیم جدید اتخاذ کرده است .
صرف نظر از آینده سوریه ، روابط میان ایران و روسیه با چالش هایی همراه است زیرا دو کشور با چالش های اقتصادی مواجه هستند که می تواند مانع از ادامه یافتن مشارکت طولانی مدت میان دو کشور گردد. تحریم های اقتصادی بر توان روسیه در بهره برداری کامل از ذخایر انرژی اش تاثیر گذاشته است .
از سوی دیگر اتکال ایران بر صادرات انرژی باعث شده تا اقتصاد ایران کشور تحت تاثیر نوسانات پیش آمده در نرخ جهانی نفت قرار گیرد .
علاوه بر آن ایران با تورم بسیار بالا با میانگین 35 درصد مواجه است و همین امر توان کشور را در پیشبرد توان اقتصادی خویش فلج کرده است . این چالش ها اقتضا می کند تا دو کشور به گونه ای سیاست های اقتصادی و دیپلماتیک خود را پیش ببرند که از شدت گرفتن نقاط ضعف موجود جلوگیری به عمل آورند.
اختلاف نظرهای دو کشور در زمینه دستور کار ژئوسیاسی مانعی بر سر راه استفاده کامل از مشارکت موجود میان آنها به شمار می رود زیرا روسیه نمی خواهد تسلیحات هسته ای در اختیار ایران قرار گیرد زیرا این امر موازنه قوا در خاورمیانه را به ضرر منافع روسیه تغییر خواهد داد و بر همین اساس بهترین سناریو برای مسکو آن است که ایران تحت تحریم ها باقی بماند و بر سر برنامه هسته ای ایران بتواند آمریکا و اروپا را به چالش بکشد زیرا این موضوع زمینه همکاری میان روسیه با کشورهای غربی جهت کنترل کردن ایران در ازای گرفتین امتیازاتی از آمریکا در خصوص موضوع اوکراین را فراهم می آورد.
ایران و روسیه به عنوان دو کشور بزرگ و قدرتمند سعی دارند تا سیاست خارجه مستقلی در پیش بگیرند و همین امر ایده شکل گیری یک ائتلاف فراگیر و کامل میان آنها را با مشکل مواجه می کند. دو کشور به طور سنتی سعی دارند تا استقلال ژئوسیاسی و میزان انعطاف آن را افزایش دهند و ائتلاف رسمی آنها را از دستیابی به چنین امری محروم نگه می دارد . از سوی دیگر تهران و مسکو همواره سعی دارند تا ترتیبات قابل انعطاف بیشتری اتخاذ کنند که به دو طرف امکان همکاری جهت دستیابی به اهداف مشترک به ویژه در بخش اقتصادی و حفظ آزادی جهت پیگیری منافع خاص و متضاد خویش در بسیاری از موارد می بخشد.
** پایان
ایران و روسیه در صدد تقویت همکاری خود در سایه بی ثباتی ژئوسیاسی جهانی هستند. با توجه به آینده احتمال می رود که مشارکت نظامی میان ایران و روسیه افزایش یابد با توجه به اینکه هر دو کشور بر مبارزه با تروریسم و تضمین ثبات منطقه ای و افزایش همکاری در زمینه قراردادهای تسلیحاتی تاکید دارند.
ایفای چنین نقشی باعث تقویت امنیت دو کشور و افزایش توان آنها در زمینه گسترش نفوذ ژئوسیاسی خود در خاورمیانه و خارج از آن خواهد شد و بر همین اساس کلید موفقیت ائتلاف تهران و مسکو در تحقق بخشیدن به تعادل و توازن میان اولویت های متنوع و در بسیاری از موارد ضد و نقیض و فائق آمدن بر موانع داخلی و خارجی و تاکید بر اهداف راهبردی طولانی مدت نهفته است. (م.غ)