بررسی پویایی روابط پاکستان و ایران
بررسی پویایی روابط پاکستان و ایران
مدرن دیپلماسی؛ ۳۱ اگوست ۲۰۲۳
نویسنده: آیمن جامی
پاکستان و ایران دو همسایه نزدیک در جنوب آسیا و خاورمیانه روابط دیرینه ای با یکدیگر دارند از زمان استقلال پاکستان در سال ۱۹۴۷، دو کشور، روابط مدرنی داشته اند که با ترکیبی از همکاری و پیچیدگی مشخص شده است. مسائل تاریخی جغرافیایی، اقتصادی و مذهبی همگی بر روابط دوجانبه آنها تأثیر گذاشته است. این مقاله به بررسی پویایی بین پاکستان و ایران می پردازد و عوامل مهمی را که در طول زمان بر روابط آنها تأثیر گذاشته روشن میسازد رابطه ای که اخیراً با همکاری و رقابت دو کشور شکل مشخصی یافته است.
نگرانی های امنیتی مشترک بین پاکستان و ایران یکی از عوامل اصلی تقویت همکاری این دو کشور است. هر دو کشور علاقه مند به مبارزه با تروریسم و افراط گرایی هستند؛ زیرا هر دو از لحاظ امنیتی در مناطق پیچیده ای واقع شده اند. آنها در موضوعات مختلفی مانند تجارت، انرژی و زیرساخت ها و همچنین تلاش هایی برای پیشبرد ثبات منطقه ای خود همکاری کرده اند.
اما روابط ایران و پاکستان با مشکلات خاصی نیز مواجه است ؛ درگیری ایران و عربستان سعودی یکی از بزرگترین موانع بر سر این ارتباط است. در نتیجه رقابت هر دو کشور برای نفوذ در منطقه گه گاه درگیری هایی بین پاکستان و ایران رخ داده است با وجود نزدیک شدن روابط، همچنان هر دو کشور برای قدرت در منطقه رقابت می کنند. علاوه بر این تمایزات مذهبی قابل توجهی بین دو ملت وجود دارد که گهگاه باعث درگیری میشود.
محیط بین المللی در حال تحول چالش ها و فرصت های جدیدی را برای روابط پاکستان و ایران ایجاد کرده است. خروج ایالات متحده از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) که به توافق هسته ای ایران نیز معروف است، باعث ایجاد ابهام در منطقه شده است.
توافق هسته ای ایران توافقی است که در ژوئیه ۲۰۱۵ بین ایران و گروه ۵+۱ پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد آمریکا، بریتانیا روسیه فرانسه و چین به علاوه آلمان منعقد شد. این توافق برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته ای از طریق محدود کردن برنامه هسته ای خود در ازای لغو تحریم های اقتصادی طراحی شده است اما آمریکا در سال ۲۰۱۸ به طور یک جانبه از این توافق خارج شد. این امر منجر به افزایش تنش بین ایران و غرب شده که میتواند تأثیر منفی ای بر روابط پاکستان و ایران داشته باشد.
اگرچه، تغییرات مثبتی نیز رخ داده که ممکن است به بهبود رابطه کمک کند. دو کشور در تعدادی از موضوعات از جمله روند صلح افغانستان و مبارزه با تروریسم همکاری کرده اند زیرا هر دو به تقویت ثبات منطقه علاقه مند هستند. علاوه بر این همکاری پاکستان و ایران به طور فزایندهای برای تضمین امنیت منطقه ضروری شناخته میشود.
امنیت و ثبات منطقه ای
امنیت و ثبات منطقه ای اکنون بیش از هر زمان دیگری به دلیل تغییر جهان اهمیت یافته است از نظر تروریسم رادیکالیسم و بی ثبات وجود در افغانستان پاکستان و ایران نگرانیهای مشابهی دارند برای رسیدگی به این مشکلات امنیتی ، افزایش هماهنگی و تبادل اطلاعات بین دو کشور ضروری است. علاوه بر این پاکستان و ایران برای حفظ صلح و دور نگه داشتن خود از بحرانهای بزرگتر در حالی که تنش های ژئوپلیتیکی در خاورمیانه و جنوب آسیا ادامه دارد، سعی دارند تا در مسائل منطقه ای مذاکره کنند.
تغییرات ژئوپلیتیک و تعادل
روابط بین پاکستان و ایران به دلیل ویژگی های متنوع ژئوپلیتیکی پیچیده تر شده است. ایران که نقشی کلیدی در خاورمیانه دارد خود را با غرب به ویژه ایالات متحده در مورد مسائلی از جمله برنامه هسته ای و تحریم های بین المللی دچار تنش کرده از سوی دیگر پاکستان همچنان به ائتلاف استراتژیک خود با آمریکا و عربستان سعودی ادامه میدهد، امری که گهگاه به اختلاف در مواضع آنها در مسائل منطقه ای و بین المللی شده است هر دو کشور باید یک دیپلماسی ماهرانه و تصمیم ای عاقلانه را به کار گیرند تا بتوانند از این پیچیدگیهای ژئوپلیتیکی عبور کنند.
پاکستان و عربستان سعودی
موقعیت ژئوپلیتیکی با تعاملات مثلثی بین ایران، پاکستان و عربستان سعودی جذابتر شده است. عربستان سعودی و پاکستان روابط نزدیکی داشته اند در حالی که ایران، عربستان سعودی را دشمن خود در منطقه میداند این امر پاکستان را در اقدام موازنه دشوار قرار میدهد؛ زیرا تلاش می کند تا روابط نزدیک خود با عربستان سعودی را بدون ناراحت کردن ایران حفظ کند. برای جلوگیری از افزایش تنشها و آسیب رسیدن به امنیت منطقه حرکت در این مثلث ظریف به مهارت دیپلماتیک نیاز دارد.
افغانستان، منافع مشترک
با توجه به مرز مشترک و مسائل امنیتی که برای هر دو همسایه ایجاد می کند، روابط پاکستان و ایران با افغانستان به شدت متأثر از بی ثباتی موجود در این کشور است. تحرکات برون مرزی تروریست ها قاچاق اسلحه و مهاجرت غیرقانونی توسط متخلخل، آسانتر شده و نگرانی ها در مورد امنیت همه را افزایش میدهد. علاوه بر این هر دو کشور در نتیجه سیل جویان افغان با محدودیت منابع و مسائل بشر دوستانه مواجه شده اند. اگرچه پاکستان و ایران هر دو در ایجاد ثبات در افغانستان برای مقابله با این چالش های امنیتی و بشردوستانه علاقه دارند، اما تفاوت در استراتژی های تعامل منطقه ای و رویکردهای حل مناقشات میتواند گاهی باعث تیرگی روابط دوجانبه آنها شود. پاکستان و ایران به منظور ایجاد توازن در منافع ژئوپلیتیکی خود و تلاش برای صلح منطقه ای باید به مدیریت این نوسانات در افغانستان ادامه دهند.
همکاری نظامی
یکی از جنیه های پیچیده و در حال توسعه روابط دوجانبه پاکستان و ایران، همکاری نظامی آنها بوده است. در طول سال ها هر دو کشور به روش های مختلف تحت تأثیر پویایی های امنیت منطقه ای و اهداف مشترکشان همکاری نظامی داشته اند.
امنیت مرزی امنیت: مرزها یکی از زمینه های اصلی همکاری نظامی پاکستان و ایران بوده است به دلیل طولانی بودن و متخلخل بودن مرز مشترک مشکلات قاچاق، مهاجرت غیرقانونی و فعالیت های شبه نظامی فرامرزی به وجود آمده است. آنها گشتهای مرزی و کانال های اشتراک اطلاعاتی را برای حل این مشکلات ایجاد کرده اند.
ابتكارات ضد تروریسم: پاکستان و ایران با یکدیگر برای مبارزه با تهدیدات تروریستی که از منطقه مرزی مشترکشان می آید همکاری کرده اند هر دو کشور نگرانی های مشترکی در مورد سازمان های تروریستی فعال در مناطق مرزی دارند که منجر به تبادل اطلاعات و عملیات نظامی مشترک شده است.
تمرینات نظامی: نیروهای مسلح پاکستان و ایران اغلب در تمرینات آموزشی مشترکی شرکت می کنند. در حوزه هایی مانند مبارزه با تروریسم و مدیریت بلایا، این تمرین ها به دنبال بهبود همکاری، افزایش قابلیت همکاری و تبادل بهترین شیوه ها هستند.
همکاری در صنعت دفاعی: پاکستان و ایران هر دو از طریق صنایع دفاعی داخلی خود تلاش دارند تا توانایی های دفاعی خود را بهبود بخشند در طراحی و ساخت سیستم ها و تجهیزات نظامی نمونه هایی از انتقال فناوری و همکاری وجود داشته است.
امنیت دریایی: پاکستان و ایران به دلیل نزدیکی نزدیک به دریای عرب، (عمان) منافع مشترکی در حفظ امنیت دریایی و حفاظت از خطوط کشتیرانی منطقه ای دارند برای بهبود همکاری های دریایی و آماده شدن برای چالشهای امنیتی احتمالی آنها در تمرینات دریایی شرکت کرده اند.
نگرانی های امنیتی منطقه ای از سوی پاکستان و ایران به ویژه وضعیت امور در افغانستان و خاورمیانه بزرگتر مطرح شده است. یکی از اجزای حیاتی همکاری نظامی آنها ارتباط و هماهنگی در مورد مسائل مربوط به امنیت منطقه بوده است.
اخیراً در ماه ژوئیه، ژنرال سید عاصم منیر، رئیس ستاد ارتش پاکستان به ایران سفر کرد او در این سفر مجدداً بر همکاری دوجانبه میان دو کشور و تعهد خود برای گسترش همکاری های آموزشی نظامی، دفاعی و امنیتی تأکید کرد.
بلوچستان؛ عاملی در روابط پاکستان و ایران
موقعیت استراتژیک بلوچستان و پویایی های پیچیده ژئوپلیتیکی از لحاظ تاریخی نقش مهمی در تأثیرگذاری بر روابط پاکستان و ایران داشته است. پاکستان و ایران هر دو نسبت به مسائل امنیتی بلوچستان، به دلیل مرزهای مشترک این استان با هر دو کشور ابراز نگرانی کرده اند. منطقه شاهد فعالیت گروه های شبه نظامی و جدایی طلب متعددی بوده که منجر به تروریسم فرامرزی شده و ثبات و حاکمیت هر دو کشور را به خطر انداخته است .برای مبارزه با این خطرات و تضمین امنیت مرزها پاکستان و ایران تمایل زیادی برای همکاری در زمینه مسائل امنیتی با مشارکت در عملیات نظامی مشترک و پروژه های اشتراک اطلاعات نشان داده اند.
چشم انداز اقتصادی
همکاری اقتصادی یک نیروی محرکه در توسعه اتحادهای بین المللی قوی بین کشورها است. پیوند اقتصادی قوی بین پاکستان و ایران به دلیل وجود تاریخ مشترک و نزدیکی آنها امکان پذیر شده است. از آنجایی که هر دو کشور برای تحقق پتانسیل اقتصادی عظیم خود تلاش می کنند بررسی فرصت ها برای همکاری و سود متقابل ضروری است.
روابط اقتصادی پاکستان و ایران مبتنی بر تجارت انرژی است. برای تامین انرژی مورد نیاز پاکستان، ایران که دارای ذخایر فراوان نفت و گاز است؛ بهترین گزینه میباشد. پروژه احداث خط لوله گاز ایران – پاکستان با تامین گاز طبیعی پاکستان در صدد افزایش امنیت انرژی پاکستان است . اجرای این پروژه به دلیل تحریم های بین المللی علیه ایران با مشکل مواجه شده است. بنا گزارش رسانه ها، پروژه خط لوله اسلام آباد در اوایل ماه جاری به طور موقت متوقف شد به نظر میرسد که این تصمیم تحت تأثیر فشار ایالات متحده اتخاذ شد که ایران را به دلیل برنامه هسته ای این کشور تحریم کرده است. بر اساس این قرارداد اگر پاکستان از تعهد خود عقب نشینی کند، باید ۱۸ میلیارد دلار به عنوان جریمه پرداخت نماید اما برای مقابله با این وضعیت دو طرف در حال مذاکره برای دستیابی به راه حلی مناسب برای طرفین هستند اینها سخنانی است که دکتر رضا امیری مقدم سفیر ایران در پاکستان در سمیناری که توسط پژوهشکده سیاست اسلام آباد برگزار شد بیان کرد.
اخيراً، دو طرف توافق کرده اند که مبادلاتی پایاپای بر روی کالاهایی خاص از جمله نفت و گاز انجام دهند تا پتانسیل تجاری خود را به حداکثر برسانند پروژه بازارهای معیشتی مرزی که در ۱۸ مه ۲۰۲۳ توسط نواز شریف نخست وزیر و رئیس جمهور ان، دکتر سید ابراهیم رئیسی افتتاح شد به مردم محلی و شهروندان کشور نوید ایجاد شرکتهایی پررونق و افزایش درآمد دهد.
بندر چابهار و گوادر
گوادر، شهر بندری پاکستان، فاصله چندانی با چابهار ندارد. به گفته پاکستان، دو بندر گوادر و چابهار باید به عنوان خواهر و نه به عنوان رقیب رشد کنند. با افزایش ارتباطات از طریق راه آهن جاده ها و پیوندهای دریایی این دو بندر باید مکمل یکدیگر در تقویت تجارت در منطقه باشند. هر دو اقتصاد گوادر و چابهار از همکاری تجاری سود خواهند برد که در عین حال فرصت های جدید شعلی را فراهم می سازد.
در روابط پاکستان و ایران، کریدور اقتصادی چین و پاکستان ،(CPEC) پروژه محوری طرح کمربند و جاده چین (BRI) ، اهمیت هدف CPEC از طریق ساخت کریدورهای تجاری و زیر ساختی اتصال بندر گوادر پاکستان به استان سین کیانگ چین ستان و آسیای مرکزی است. در این میان مشارکت هند در توسعه بندر چابهار ایران به دنبال متعادل کردن تأثیر CPEC و بهبود دسترسی هند به
ژئوپلیتیکی بین چابهار و گوادر، جایی که منافع ملتهای متعددی همگرا و تلاقی می کند، پیچیده و جذاب است. بنادر ایران و گوادر در پاکستان که دارای موقعیتی استراتژیک در دریا هستند، این پتانسیل را دارند که ارتباطات و تجارت در منطقه ای را به میزان قابل توجهی تغییر دهند. نهادهای مختلف جهانی که هر کدام در تلاش برای به حداکثر رساندن منافع و قدرت خود هستند به توسعه و استفاده از این بنادر علاقه نشان داده اند.
تعامل پیچیده منافع ژئوپلیتیک در منطقه در پیوند بنادر چابهار – گوادر منعکس شده است از طریق این بنادر ایران پاکستان و چین و هند تلاش میکنند تا اهداف اقتصادی و استراتژیک خود را دنبال کنند. این امر مسیریابی منافع متعددی را که در این منطقه وجود دارد را دشوار میسازد برای اطمینان از اینکه توسعه بندر چابهار و گوادر به ثروت و ثبات منطقه کمک میکند وجود مهارت دیپلماتیک گفت و گوی سازنده و همکاری عملی بسیار مهم است. پیوند چابهار گوادر میتواند کاتالیزوری برای اتصال منطقه ای و ایجاد یکپارچگی اقتصادی باشد و با اذعان به امکان حصول نتایج برد برد و یافتن زمینه های مشترک مزایای متقابلی را برای همه طرفهای درگیر ایجاد کند.
تغییر چشم انداز جهانی فرصت ها و چالشهایی را در روابط پاکستان و ایران ایجاد میکند. هر دو کشور باید رویکردهای خود را در سیاست خارجی تغییر دهند؛ زیرا روند تحرکات منطقه ای و جهانی در حال تحول است لذا ضروری که دو کشور تا از منافع خود محافظت کرده و همکاریشان را ارتقا دهند ایجاد یک رابطه قوی و سودمند متقابل به مدیریت پیچیدگی ژئوپلیتیکی بهبود پیوندهای اقتصادی و تقویت امنیت منطقه از طریق همکاری ضد تروریسم بستگی دارد علاوه بر این، تشویق گفت وگوی بین فرهنگی و تعاملات مردمی، درک متقابل بین پاکستان و ایران را ارتقا میدهد و راه را برای همکاری قویتر و ثمربخش تر در مواجهه با محیط خارجی دائماً در حال تغییر باز می کند.