درگذشت یک رئیس جمهور ایرانی

درگذشت یک رئیس جمهور ایرانی

فارین افرز؛ 24 می

نویسنده: محمد آیت اللهی تبار

درگذشت ناگهانی [دکتر شهید] ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در سانحه سقوط هلیکوپتر در 29 اردیبهشت روز مهمی برای جمهوری اسلامی بود. دوران ریاست جمهوری او آغازگر دوره جدیدی برای کشورش بود که مشخصه آن افزایش نظامی شدن در خارج از کشور و تشنج فزاینده در داخل بود. از زمان انقلاب 1979، نظام سیاسی ایران با چنین دگرگونی سریعی مواجه نشده بود. در خارج، این کشور جهان را با توانایی های نظامی خود و تمایل به استقرار آنها شگفت زده کرد. در داخل، ایران با سکولاریزاسیون فزاینده دست و پنجه نرم کرد و جامعه را در تضاد با دولت قرار داد. این تحولات به این معنی بود که ایران امروزی با ایران زمانی که [دکتر شهید] رئیسی سه سال پیش به قدرت رسید بسیار متفاوت است.

بدون [دکتر شهید] رئیسی، ممکن است به نظر برسد که جمهوری اسلامی ایران به سمت یک دوره آشفتگی بزرگ پیش می رود. رهبر معظم ایران، [حضرت آیت الله] سید علی خامنه‌ای، 30 سال را در درگیری تقریباً مداوم با روسای جمهور ایران گذراند و بر سر این که کشور چه مسیری را در داخل و خارج از کشور باید طی کند، کشمکش داشت. اما [دکتر شهید]  رئیسی رویکرد ترجیحی [حضرت آیت الله] خامنه‌ای را در سیاست خارجی اتخاذ کرد و برای اولین بار در منطقه خاورمیانه، نفوذ منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران را گسترش داد و روابط با همسایگانش، از جمله رقیبش، عربستان سعودی را بهبود بخشید. او مطمئن شد که بوروکراسی ریاست جمهوری ایران با بوروکراسی رهبر عالی هماهنگ است. او روابط خود را با چین و روسیه تعمیق بخشید و برنامه هسته ای کشورش را بسیار گسترش داد. [دکتر شهید]  رئیسی آنقدر به [حضرت آیت الله] خامنه ای وفادار بود که به عنوان وارث ظاهری او شناخته می شد.

درگذشت یک رئیس جمهور ایرانی

با این حال بعید است که درگذشت [دکتر شهید] ابراهیم رئیسی در تهران غوغا کند. در واقع، بعید است که اصلاً باعث تغییرات زیادی شود. علیرغم نارضایتی مردم و گسترش بحران مشروعیت، طبقه حاکم قدرتمند ایران بر پایبندی خود به استراتژی [دکتر شهید]  رئیسی و [حضرت آیت الله] خامنه ای ثابت قدم است. نخبگان ایرانی تضمین خواهند کرد که ریاست جمهوری در دست یک محافظه کار وفادار باقی بماند. آنها سیاست های کشور را ثابت نگه می دارند. همچنان که کشور برای یک انتخابات زودهنگام آماده می شود و سیاستمداران جاه طلب نامزدی خود را برای جانشینی [دکتر شهید]  رئیسی آغاز می کنند، اگرچه همچنان تنش هایی وجود خواهد داشت. اما تقریباً مطمئناً رئیس جمهور بعدی ایران دقیقاً مانند رئیس جمهور قبلی خواهد بود و غم و اندوه سراسری در مرگ [دکتر] رئیسی تضمین می کند که نامزد پیروز، انتقال آرامی داشته باشد.

درگذشت یک رئیس جمهور ایرانی

به قدرت رسیدن [دکتر شهید]  رئیسی در دهه 1980 آغاز شد. سپس به عنوان دادستان و قاضی، با اعدام هزاران زندانی برای خود نامی دست و پا کرد. او که شاگرد دروس فقه [حضرت آیت الله] خامنه‌ای بود، در نهایت به سمت دادستان کل ایران رسید و در سال 2014 این سمت را به عهده گرفت. وی پیش از آنکه در سال 2019 به ریاست قوه قضائیه منصوب شود، ریاست یک بنیاد مذهبی چند میلیارد دلاری در مشهد مقدس  [آستان قدس] را بر عهده داشت [آستان قدس رضوی سازمانی شبه‌دولتی در ایران است که در شهر مشهد مستقر است. آستان قدس رضوی به مجموعه حرم، دستگاه‌ها، نهادها، ادارات فرهنگی، شرکت‌های صنعتی متعلق به این مجموعه گفته می‌شود. بخش‌های اقتصادی این سازمان دارای درآمد و سودآوری بالایی هستند زیرا از طرفی از پرداخت مالیات معاف هستند و همچنین از امتیازاتی همچون اراضی و املاک موقوفاتی بهره‌مند هستند. رهبر جمهوری اسلامی تولیت این سازمان را منصوب می‌کند. در ۱۳ ژانویه ۲۰۲۱ آستان قدس رضوی در فهرست تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا قرار گرفت].

درگذشت یک رئیس جمهور ایرانی

رئیسی در سال 2017 نامزد ریاست جمهوری ایران شد، اما در برابر حسن روحانی، رئیس جمهور سابق، شکست خورد. شکست او در آن رقابت نیز به شکست [حضرت آیت الله] خامنه ای تبدیل شد. اگرچه مقام معظم رهبری نهادهای کلیدی از جمله نیروهای نظامی را کنترل می‌کند و سیاست‌های کلی تهران را تعیین می‌کند، اما روسای جمهور ایران بوروکراسی و بودجه گسترده‌ای را کنترل می‌کنند که به آنها اهرم‌های زیادی برای شکل‌دهی، به چالش کشیدن، به تاخیر انداختن یا خرابکاری در برنامه‌های [حضرت آیت الله] خامنه‌ای می‌دهد.(م.ب)

درگذشت یک رئیس جمهور ایرانی

بر خلاف انتخاب رهبری، انتخاب رؤسای جمهور ایران از طریق انتخابی مستقیم صورت می گیرد و دارای مشروعیت است. برای مثال، حسن روحانی از قدرت خود برای ترسیم مسیری بسیار معتدل تر از آنچه حضرت آیت الله خامنه ای ترجیح می داد، استفاده کرد، از جمله پیگیری توافق هسته ای با ایالات متحده آمریکا در دوره اول ریاست جمهوری خود.

درگذشت یک رئیس جمهور ایرانی

در نتیجه، در آستانه انتخابات سال 2021، حضرت آیت الله خامنه ای برای اطمینان از پیروزی [شهید] دکتر سید ابراهیم رئیسی اقداماتی انجام داد. رهبر معظم انقلاب با توجه به از بین رفتن توافق هسته ای [ موسوم به برجام ]، که دولت ترامپ از آن توافق در سال 2018 به طور یکجانبه خارج شد، شورای نگهبان ایران را وادار به رد صلاحیت سایر رقبای جدی [شهید] دکتر سید ابراهیم رئیسی کرد. نتیجه این انتخابات تنها کمی از یک تاجگذاری با مدیریتی دقیق فاصله داشت . با حمایت حضرت آیت الله خامنه‌ای، [شهید] دکتر سید ابراهیم رئیسی با ۶۲ درصد آرا و کمترین میزان مشارکت مردم در انتخابات _ که در تاریخ جمهوری اسلامی سابقه نداشت _ به قدرت رسید.

درگذشت یک رئیس جمهور ایرانی

بسیاری از موفقیت های فرضی [شهید] دکتر سید ابراهیم رئیسی ربطی به تصمیمات وی ندارد.

[شهید] دکتر سید ابراهیم رئیسی زمانی که جمهوری اسلامی ایران در محاصره اقتصادی بود، ریاست قوه مجریه را به دست گرفت. دولت دونالد ترامپ در سال 2019 تحریم‌های فلج‌کننده‌ای را علیه این کشور اعمال کرده بود. دولت جو بایدن، رئیس‌جمهور ایالات متحده نیز تلاش کرد تا از این تحریم‌ها برای رسیدن به آنچه بایدن آن را توافقی «طولانی‌تر و بهتر» می خواند، استفاده کند. اما [شهید] دکتر سید ابراهیم رئیسی بر خلاف روسای جمهور پیشین علاقه چندانی به گفتگو با آمریکا نشان نمی داد . در عوض، او سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران را از رویکردی غرب‌گرا، با هدف حذف تحریم‌های ایالات متحده _ چیزی که حضرت آیت الله خامنه‌ای با تمسخر آن را سیاست خارجی «التماسی یا ملتمسانه» می‌خواند _ به یک استراتژی تغییر داد که تمرکزش بیشتر بر روی ایجاد روابط با کشورهای خاورمیانه و آسیا متمرکز بود و هدف آن نیز خنثی کردن تحریم های آمریکا بود. این سیاست با چشم‌اندازی همسو بود که رهبری معظم جمهوری اسلامی ایران برای دهه‌ها از آن حمایت می‌کرد.

به عنوان مثال، وزارت امور خارجه ایران از دیر باز و به طور سنتی با رویکرد های سپاه پاسداران انقلاب اسلامیِ رهبر معظم انقلاب _ که حمایت از شبکه گسترده نمایندگان نیابتی جمهوری اسلامی ایران مانند حزب‌الله لبنان و حوثی‌ها در یمن را در اولویت قرار می‌دهد _مخالف بوده است. اما [شهید] دکتر سید ابراهیم رئیسی ، [شهید] آقای حسین امیرعبداللهیان، دیپلماتی که روابط بسیار نزدیکی با مقامات ارشد سپاه پاسداران داشت را برای هدایت این وزارتخانه انتخاب کرد. ( [شهید] آقای حسین امیرعبداللهیان در سقوط هلیکوپتر همراه با [شهید] دکتر سید ابراهیم رئیسی در گذشت.) زمانی که [شهید] آقای حسین امیرعبداللهیان به دلیل هماهنگی بیش از حد با سپاه پاسداران در حاشیه قرار گرفت و نادیده گرفته شد، تصمیم گرفت تا مطمئن شود که عملکرد وزارت خانه اش در راستای اقدامات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی انجام شود. وی دیپلمات های دیگری را که با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ارتباط داشتند را حمایت کرده و موجب پیشرفت آن ها شد و از نیروهای متحد جمهوری اسلامی ایران در سراسر منطقه نیز حمایت می کرد.

درگذشت یک رئیس جمهور ایرانی

نتیجه این همسویی اتخاد یک سیاست خارجی قاطعانه بود . به عنوان مثال ، زمانی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی چنان تحت فشار مقامات وزارت خارجه قرار داشت که رئیس هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی از تلاش های مقامات  دولت حسن روحانی در راستای جلوگیری از انجام آزمایش های موشکی به شدت گلایه کرد.

اما با روی کار آمدن [شهید] دکتر سید ابراهیم رئیسی ، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به میل خود شروع به آزمایش موشکی کرد. این کشور همچنین حملات موشکی آشکارتری را علیه دشمنان خود آغاز کرد، مانند حملاتی که در ماه آوریل _ و پس از حمله اسرائیل به سفارت جمهوری اسلامی ایران در دمشق _ علیه اسرائیل به راه افتاد. در زمان روسای جمهور پیشین، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ممکن بود نتواند تا با چنین قدرتی پاسخ اسرائیل را بدهد.

با همه خوبی ها و بدی هایش دولت [شهید] دکتر سید ابراهیم رئیسی دستاوردهای غیرقابل انکاری داشت. برای مثال، این دولت موفق شد روابط خود را با عربستان سعودی مجددا احیا کند و روابط اقتصادی جدیدی را با چین ایجاد کرد. بر اساس گزارش فایننشال تایمز، جمهوری اسلامی علیرغم تحریم های سخت ایالات متحده آمریکا، موفق شد صادرات نفت خود را از حدود 400 هزار بشکه در روز به 1.5 میلیون بشکه افزایش دهد.  (م.ک)

اما بسیاری از بردهای فرضی [آیت الله شهید دکتر] رئیسی ارتباط چندانی با تصمیمات او ندارد. برای مثال روابط جدید با چین و روسیه محصول تنش ‌های فزاینده بین واشنگتن و پکن و حمله روسیه به اوکراین است و نه تحولات تهران. و بسیاری از سیاست های دیگر رئیس جمهور ایران شکست خورده است. تلاش او برای ایجاد یک سیاست اقتصادی خودکفا به درون، هدف مشترک با [حضرت آیت الله] خامنه‌ ای، با شکست مواجه شد. [آیت الله شهید دکتر] رئیسی بخش قابل توجهی از دوران ریاست جمهوری خود را در سفر به سراسر کشور، بازگشایی کارخانه های ورشکسته، ساخت جاده ها و آغاز پروژه های زیربنایی مختلف گذراند. در واقع او در حال بازگشت از مراسم افتتاح یک سد بود که جان باخت [شهید شد]. اما علیرغم ادعای وی مبنی بر اینکه جمهوری اسلامی می تواند با وجود تحریم های غرب پیشرفت کند، کشور همچنان از مشکلات اقتصادی بزرگ رنج می برد. برای مثال نرخ تورم این کشور همچنان بالای 40 درصد باقی مانده است.

[شهید دکتر] رئیسی با ناآرامی های اجتماعی نیز مواجه شد. حتی گزارش های مورد تایید و حمایت دولت نیز اذعان دارد که ایران به سرعت در حال سکولارتر شدن است. اکثریت قریب به اتفاق مردم از جدایی دین و سیاست حمایت می کنند و بسیاری از زنان ایرانی بدون حجاب به ویژه در مراکز اصلی شهری راه می روند. تصمیم دولت برای دستگیری و زندانی کردن مردم به دلیل انجام این کار، اعتراضات بزرگی را در سال 2022 به راه انداخت. حتی برخی از زنان محافظه‌ کار سنتی اکنون قوانین مربوط به پوشش و حجاب نظام را زیر پا می‌ گذارند به این دلیل که توسط سایر ایرانیان به نظام سیاسی و شکست های آن (به‌ ویژه در خصوص سابقه حقوق بشری ظالمانه آن) ربط داده نشوند.

[شهید دکتر ] رئیسی به اجرای الزامات پوشش و حجاب در کشور ادامه داد و با اعدام های دسته جمعی بیشتری به اعتراضات گسترده پاسخ داد. اما علیرغم خشونت جمهوری اسلامی با اکراه تغییر سکولار جمعیت خود را تایید می کند. به عنوان مثال در طول مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری سال 2021 زنانی که به شیوه های سنتی حجاب پایبند نبودند در تبلیغات طرفدار [شهید دکتر] رئیسی ظاهر شدند. و امروز رسانه ‌های تحت کنترل دولت نشان می‌ دهند که مردم از همه اقشار در حال ادای احترام به رئیس جمهور فقید هستند. در یک مصاحبه تلویزیونی از یک مراسم شب زنده داری در تهران، یک زن غمگین و نیمه بی حجاب به صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران گفت که اگرچه «شاید ظاهرش آنطور که باید باشد نیست» اما هیچ کس او را مجبور به حضور در این مراسم نکرده است. وی گفت “من خودم با تمام وجودم اینجا آمده ام.”

رییس جدید دولت

[آقای] محمد مخبر، معاون [شهید دکتر] رئیسی، اکنون سرپرست ریاست جمهوری کشور را بر عهده دارد. او هم مانند [شهید دکتر] رئیسی وفادار به [حضرت آیت الله] خامنه ای است. [آقای] مخبر پس از نظارت بر شرکت های تجاری تحت کنترل رهبر معظم انقلاب به دولت پیوست. اما دوران تصدی او ممکن است طولانی نباشد. بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، انتخابات جدید باید ظرف 50 روز برگزار شود و چندین نامزد برای ریاست جمهوری با هم رقابت خواهند کرد.

انتخابات ریاست جمهوری می‌تواند زخم‌ های قدیمی جناحی ایران را باز کند، زیرا نامزدهای جناح های مختلف وارد رقابت می شوند که البته بعدا رد صلاحیت می شوند. با این حال بعید است چنین اتفاقی رخ بدهد. در عوض شرایط غم انگیز منتهی به انتخابات احتمالاً دست محافظه کاران را تقویت می کند و این موضوع محل اختلافات را اصلاح کرده یا پوشش می دهد. اعتدال‌ گرایان سرشناس از هم‌ اکنون عزادار [شهید دکتر] رئیسی بوده و برای او سوگواری می کنند: برای مثال، روسای جمهور سابق یعنی روحانی میانه رو و محمد خاتمی هر دو فوت[شهادت] [آیت الله دکتر] رئیسی را تسلیت گفته اند. آنها این کار را انجام داده اند، هرچند که توسط [حضرت آیت الله] خامنه ای رهبر عالی ایران از سیاست به حاشیه رانده شده اند.(م.م)

عزاداری و سوگواری ملی برای رئیس جمهور درگذشته می تواند بیش از این انتخابات را شکل دهد و بر روند و خط مشی ریاست جمهوری تاثیر بسزایی داشته باشد: [شهید] ابراهیم رئیسی می تواند الهام بخش ریاست جمهوری برای سال های آینده باشد. به طوری که نخبگان روحانی کشور یاد و خاطره رئیس جمهور فقید را به عنوان خدمتگزار عمومی وفادار ایران که همه روسای جمهور آینده باید آرزو کنند جای ایشان باشند، به یاد خواهند آورد. بر این اساس، جانشین ایده‌آل آن‌ها، یکی از همکاران محافظه‌کار [شهید] ابراهیم رئیسی خواهد بود – کسی که بتواند به سرعت مسئولیت را بر عهده بگیرد و اطمینان حاصل کند که «هیچگونه اغتشاش در امور کشور ایجاد نمی‌شود»، همانطور که [حضرت آیت الله] خامنه‌ای در اولین بیانیه‌اش پس از سقوط هلیکوپتری که [شهید] ابراهیم رئیسی در آن کشته شد، وعده داده بود.

خود جامعه ایران نیز ممکن است از سیاست های [حضرت آیت الله] علی خامنه ای استقبال کند. نخبگان ایران ممکن است برای جلب نظر افکار عمومی از طریق پیام‌های مذهبی تلاش کنند، اما با ترویج روایت‌های ملی‌گرایانه که ایران را به عنوان یک قدرت بزرگ تحت محاصره غرب نشان می‌دهد، حمایت می‌شود. به عنوان مثال، پس از ترور فرمانده ارشد سپاه [سردار شهید] قاسم سلیمانی توسط ایالات متحده در سال 2020، این کشور حضور صدها هزار ایرانی برای ادای احترام به یک تظاهرات قدرتمند با صف آرایی زیر پرچم را تجربه کرد. اگرچه درگذشت [شهید] ابراهیم رئیسی تصادفی بود، اما می‌توانست تصویری جلوه ساز و تأثیری مشابه داشته باشد. چون در حین خدمت به ملت کشته شد، حکومت او را شهید اعلام کرد. در کشوری که با چالش های برون مرزی مواجه است، مرگ او در حین انجام وظیفه در میان بسیاری از شهروندان، به ویژه پایگاه [نظام] طنین انداز خواهد شد. جمهوری اسلامی ایران یک نظام مدبر و کاردان است که از داشتن نخبگان وفادار، زنده و مرده سود می برد.

هیچ کدام از اینها به این معنی نیست که مرگ رئیس جمهور [شهید] ابراهیم رئیسی هیچ آسیبی به ایران وارد نمی کند. [شهید] ابراهیم رئیسی به عنوان مدعی اصلی رهبری آینده ایران در نظر گرفته می شد و [حضرت آیت الله] خامنه ای 85 ساله اکنون باید برای یافتن شخص دیگری تلاش کند. هیچ پاسخ روشنی برای اینکه چه کسی ممکن است باشد وجود ندارد. برخی تحلیلگران حدس می‌زنند که [حجت الاسلام] مجتبی خامنه‌ای، پسر [حضرت آیت الله] خامنه‌ای و غلامحسین محسنی اژه‌ای، رئیس فعلی قوه قضائیه، کاندیداهای اصلی ریاست جمهوری و احتمالاً رهبری آینده هستند. اما در نهایت، فرد انتخاب شده ممکن است به اندازه پادشاه ساز [آدم بانفوذی که اشخاص را به مقام های بالا می گمارد و یا در انتخابات پیروز می کند] اهمیت نداشته باشد. نهادهای محافظه‌کاری که رهبر بعدی را انتخاب می‌کنند و از [شهید] ابراهیم رئیسی به‌عنوان رئیس‌جمهور و به‌عنوان جانشین بالقوه [حضرت آیت الله] خامنه‌ای حمایت می‌کردند، قدرت زیادی بر هر کسی خواهند داشت.

درگذشت یک رئیس جمهور ایرانی

این بدان معناست که بعید است مسیر بلندمدت سیاست جمهوری اسلامی ایران تغییر کند. هر کس رئیس جمهور شود یک خودی وفادار خواهد بود. او تا جایی که ممکن باشد از نظر سیاسی شبیه [شهید] ابراهیم رئیسی خواهد بود. در واقع، جانشین [شهید] ابراهیم رئیسی حتی می تواند صراحتاً مدعی پیرو آخرین رئیس جمهور شود. به هر حال، در روایت های رسمی جمهوری اسلامی ایران، از [شهید] ابراهیم رئیسی به خاطر قرار دادن ایران در مسیر درست پس از یک سری از روسای جمهور که دیدگاه رهبری را به چالش کشیدند، به خوبی و شایستگی یاد خواهند کرد. او به خاطر قرار دادن ایران به عنوان یک کشور در آستانه هسته ای و تثبیت آن به عنوان یک قدرت رو به رشد – و به خاطر انجام این اقدامات نه علیرغم فشار خارجی، بلکه به دلیل آن، در اذهان باقی خواهد ماند.(م.ر)