ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎ ﺳﻪ ﻗﺮاﺋﺖ-دیدگاه دوم

ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎ ﺳﻪ ﻗﺮاﺋﺖ

در قسمت اول به بیان اینکه ترتیب قرآن توفیقی بوده و آن راد ربستر تاریخی مورد نقد قرار می دهد. در قسمت دوم ترتیب نزول بر اساس تاریخ نزول آیات را نقد و بررسی می کند

دﯾﺪﮔﺎه دوم: ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﻗﺮآن از «ﭘﺎ ﺑﻪ ﭘﺎي وﺣﯽ» ﺗﺎ «ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ وﺣﯽ»

ﺑﺮاي اوﻟﯿﻦ ﺑﺎر ﺷﺎدروان ﻣﻬﻨﺪس ﻣﻬﺪي ﺑﺎزرﮔﺎن ﻋﻨﻮان »ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﻗـﺮآن« را در ﺑﺤﺚ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺴﺖ و ﮐﺘﺎﺑﯽ را در ﻫﯿﺄﺗﯽ ﻣﺘﻔﺎوت از آﻧﭽﻪ ﻗـﺒﻼً در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪﻫﺎ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﻓﺮاﻫﻢ ﺳﺎﺧﺖ و ﻫﻤﯿﻦ ﻧﺎم را ﺑﺮ آن ﻧﻬـﺎد. او ﺑـﺎ ﻓﺮﺿـﯿﻪ ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل ﻟﻔﻈﯽ آﯾﺎت ﻗﺮآن از ﮐﻮﺗﺎه آﯾﻪ ﺑﻪ ﺑﻠﻨﺪ آﯾﻪ، ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول واﺣﺪﻫﺎي ﻧﺰول را از اﺑﺘﺪاي ﺑﻌﺜﺖ ﺗﺎ ﻧﺰول آﺧﺮﯾﻦ ﺑﺨﺶ از ﻗﺮآن ﺗﻌﯿﯿﻦ ﮐﺮد. در ﺣـﻮزه ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﻫـﻢ در ﺻﺪد ﺑﻮد ﺗﺎ »ﭘﺎ ﺑﻪ ﭘﺎي وﺣﯽ« ﭘﯿﺶ آﯾﺪ و ﺑﻪ ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮل آﻓﺮﯾﻨﯽ ﻗﺮآن ﺑﭙﺮدازد.

ﻣﺆﻟﻒ ﺑﻨﺎ داﺷﺘﻪ ﺗﺎ آﯾﺎت ﻧﺎزل ﺷﺪه در ﻫﺮ ﺳﺎل را در ﯾﮏ ﻣﺠﻠﺪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ ﯾـﮏ ﺳـﺎل ﭘـﺲ از ارﺗﺤـﺎل اﯾﺸـﺎن، ﻣﺤﺼـﻮل درسﻫـﺎي ﺗـﺪوﯾﻦ ﯾﺎﻓﺘـﻪ و ﺑﺮﺧـﯽ ﯾﺎدداﺷﺖﻫﺎي اﯾﺸﺎن در دو ﺟﻠﺪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »ﭘﺎ ﺑﻪ ﭘﺎي وﺣﯽ؛ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗـﺪﺑﺮي ﻗـﺮآن ﺑـﺮ ﺣﺴﺐ ﻧﺰول« ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪ ﮐﻪ در ﺟﻠﺪ اول ﻣﻔﺴﺮ ﺗﺎ 16 ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﻣﺮاﺣﻞ ﻧـﺰول را ﮐـﻪ ﻫﻤﮕﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل اول رﺳﺎﻟﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﺖ، ﺗﻔﺴﯿﺮ ﮐﺮده اﺳﺖ. در ﺟﻠﺪ دوم ﻧﯿـﺰ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺮاﺣﻞ ﻫﻔﺪﻫﻢ ﺗﺎ ﺳﯽ و ﭘﻨﺠﻢ ﮐﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﺳـﺎل دوم رﺳـﺎﻟﺖ اﺳـﺖ آﻣـﺪه اﺳﺖ².

ﻣﻬﻨﺪس ﺑﺎزرﮔﺎن در ﻣﻮرد روش ﺧﻮد در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

»ﺑﻬﺘﺮ دﯾﺪه ﺷﺪ ﮐﻪ ﮐﺘﺎب ﺧﺪا را آن ﻃﻮر ﮐﻪ ﺗﺪرﯾﺠﺎً و ﻋﻤﻼً ﺑﺮ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﺑﺰرﮔـﻮار ﻧﺎزل ﮔﺮدﯾﺪه و در دل و ﺟﺎن او ﺛﺎﺑﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﯽ ﻗـﺮار دﻫـﯿﻢ. آن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﻘﺘﻀﺎي ﻧﯿﺎز و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ دﻋﻮت و درﯾﺎﻓﺖ آدﻣﯿﺎن از ﯾـﮏ ﻃـﺮف، و رﺷﺪ و ﺗﻮان ﭘﯿﺎم رﺳﺎن از ﻃﺮف دﯾﮕﺮ ﻣﺘﺤﻮل ﺷﺪه، ﻃﯽ 23 ﺳﺎل رﺳـﺎﻟﺖ ﭘﯿﮕﯿـﺮ اﺟﺮا ﮔﺮدﯾﺪه و ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ »اﮐﻤﺎل و اﺗﻤﺎم« رﺳـﯿﺪه، از راهﻫـﺎي دﺷـﻮار ﮔﺬﺷـﺘﻪ، ﻣﺸﮑﻼت و ﻣﺨﺎﻟﻔﺖﻫﺎي ﺑﯽﺷﻤﺎر را ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬارده، ﮐﺎﺧﯽ از داﻧﺶ و دﯾـﻦ و اﻣﺖ را ﭘﯽ رﯾﺰي ﮐﺮده اﺳﺖ و ﺑـﺎﻻﺧﺮه ﺗـﺎج ﻗﻬﺮﻣـﺎﻧﯽ »ﯾـﺪﺧﻠﻮن ﻓـﯽ دﯾـﻦ اﷲ اﻓﻮاﺟﺎ« را ﺑﻪ ﺳﺮ ﮔﺬارده اﺳﺖ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﺎﯾﯿﻢ، ﯾﻌﻨﯽ ﺗﺪﺑﺮي در ﻗﺮآن ﭘﺎ ﺑـﻪ ﭘـﺎي وﺣﯽ ﺑﻨﻤﺎﯾﯿﻢ. (ﺑﺎزرﮔﺎن، 8-7/)

اﯾﺸﺎن ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧـﺰول را ﺗﻨﻬـﺎ راه اﺳـﺘﻔﺎده از ﻗـﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ ﻧﻤﯽداﻧﺪ، ﺑﻠﮑﻪ ﻫﺮ ﯾـﮏ از دو روش ﺗﻔﺴـﯿﺮ )ﻣﺼـﺤﻔﯽ و ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧﺰوﻟـﯽ( را داراي اﻫﺪاف ﺧﺎص ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ. اﯾﺸﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎره ﺑﺎ ذﮐﺮ ﻣﺜﺎﻟﯽ ﺟﺎﻟﺐ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

»ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﻣﺘـﺪاول ﻣﻮﺟـﻮد، ﺣﺎﻟـﺖ ﯾـﮏ ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎن ﯾـﺎ ﺧﺎﻧـﻪ در ﺣـﺎل ﺑﻬﺮهﺑﺮداري را دارد ﮐﻪ اﺗﺎقﻫﺎ و اﺟﺰاي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر اﻗﺎﻣـﺖ و اﺳـﺘﻔﺎده در ﮐﻨﺎر ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ و ﺧﺮﯾﺪار ﯾﺎ ﺻﺎﺣﺒﺨﺎﻧﻪ ﮐﺎري ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ زﻣﺎﻧﯽ اﯾﺠﺎد و ارﺗﺒﺎط ﻗﻄﻌﺎت و ﻗﺴﻤﺖﻫﺎي آن ﻧﺪارد. از دري وارد ﺧﺎﻧـﻪ ﻣـﯽﺷـﻮﻧﺪ ﮐـﻪ در اواﺧﺮ ﮐﺎر ﻧﺼﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ و از آﻧﺠﺎ ﺑﻪ ﻫﺎل و اﺗﺎق ﺧﻮاب ﯾﺎ ﭘﺬﯾﺮاﯾﯽ ﻣـﯽروﻧـﺪ ﮐﻪ ﺳﻔﯿﺪﮐﺎري و ﻓﺮش آن ﭘﯿﺶ از ﻧﺼﺐ در و ﻗﻔﻞ ﺧﺎﻧـﻪ اﻧﺠـﺎم ﮔﺮدﯾـﺪه اﺳـﺖ. ﺑﺪون آﻧﮑﻪ ﺑﭙﺮﺳﻨﺪ ﯾﺎ ﺑﺪاﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﭘﯽ ﺑﻨﺎ و ﭘﺎﯾﻪﻫـﺎ ﮐﺠﺎﺳـﺖ و ﭼـﻪ ﻣﻮﻗـﻊ ﺑـﺎ ﭼـﻪ ﻣﺼﺎﻟﺤﯽ درﺳﺖ ﺷﺪه اﺳﺖ. اﻣﺎ ﺗﺪوﯾﻦ و ﺗﻨﻈـﯿﻢ ﻗـﺮآن ﺑـﺮ ﺣﺴـﺐ زﻣـﺎن ﻧـﺰول ﮔﺮوهﻫﺎي ﺗﺸﮑﯿﻞ دﻫﻨﺪه و آﯾﺎت ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻣﻮرد اﺳـﺘﻔﺎده ﻣﺠﻤﻮﻋـﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻗﺮار ﻣﯽﮔﯿﺮد، ﺷﺒﺎﻫﺖ ﺑﻪ ﻓﯿﻠﻤﯽ دارد ﮐﻪ روز ﺑـﻪ روز از ﺟﺮﯾـﺎن اﻧﺠـﺎم و ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﯾﮏ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﺮداﺷﺘﻪ و ﺧﻮاﺳﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻃﺮز ﮐﺎر ﺑﻨّﺎﯾﯽ و ﻃﺮح و ﺗﺮﺗﯿﺐ اﺟﺮاي ﭘﺮوژه ﺳـﺎﺧﺘﻤﺎﻧﯽ را ﺑـﻪ ﺷـﺎﮔﺮدان داﻧﺸـﮑﺪه ﻣﻌﻤـﺎري ﻧﺸـﺎن دﻫﻨـﺪ، ﯾـﺎ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي و درﺟﻪ اﺳﺘﺤﮑﺎم و درﺳﺘﯽ ﻋﻤﻠﯿﺎت را ﮐﻨﺘﺮل ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ و ﯾﺎ اﻃﻼﻋﯽ از ﻓﻮت و ﻓﻦ ﻣﻌﻤﺎري در زﻣﺎن اﺣﺪاث آن ﺑﻨﺎ را ﺑﻪ دﺳﺖ آورﻧﺪ«. (ﻫﻤﺎن، 9/)

ﮔﺮوه دﯾﮕﺮ از ﻗﺮآن ﭘﮋوﻫﺎن ﮐﻪ در ﺻﺪد ﺑﺎز ﺗﻮﻟﯿﺪ ﺗﺤﻮل آﻓﺮﯾﻨﯽ ﻗﺮآن ﻫﺴﺘﻨﺪ، ﺑـﺎ اﻧﺪﯾﺸﻪﻫﺎﯾﯽ ﻣﺘﻔﺎوت در ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺗﻌﯿﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول، ﺑـﺮ اﯾـﻦ اﻋﺘﻘﺎدﻧـﺪ ﮐـﻪ ﻣـﯽﺗـﻮان »ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ وﺣﯽ« ﻫﻤﺎن ﺗﺤﻮﻟﯽ را ﮐﻪ ﻗﺮآن در ﺟﺎﻣﻌـﻪ ﻧﺨﺴـﺘﯿﻦ آﻓﺮﯾـﺪ، اﻣـﺮوز ﻧﯿـﺰ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﮐﺮد. آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﻧﻘﺪ اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ در ذﯾﻞ ﻣﯽآﯾﺪ، ﺻﺮﻓﺎً ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻮﺷﺘﻪﻫـﺎﯾﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺻﺎﺣﺒﺎن اﯾﻦ اﻧﺪﯾﺸﻪ در ﮐﺘﺎب »ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ وﺣﯽ« آﻣﺪه اﺳﺖ.

ﺿﺮورت ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول

ﻣﻬﻨﺪس ﺑﺎزرﮔﺎن درﺑﺎره ﺿﺮورت و ﻓﻮاﯾﺪ اﯾﻦ روش از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

»ﻣﺎ ﮐﺘﺎب وﺣﯽ را ﺑﻪ ﻣﺼﺪاق آﯾﺎت (اﺳﺮاء106)

وَقُرْآناً فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنزِيلاً

و قرآني كه آن را بخش بخش كرديم تا آن را با تأنّي ودرنگ بر مردم بخواني و آن را آنگونه كه بايد به تدريج نازل كرديم

و ) ﻓﺮﻗﺎن(32/

وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً ۚ كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ ۖ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا

و باز (کافران جاهل) به اعتراض گفتند که چرا این قرآن (اگر از جانب خداست) یکجا برای رسول نازل نشد؟ ما آن را این چنین فرستادیم تا (تدریجا) تو را به آیات آن دل آرام کنیم و اطمینان قلب دهیم و (بدین سبب) آیات آن را بر تو مرتب به ترتیبی روشن و به آهستگی برخواندیم.

ورق ﻣﯽزﻧﯿﻢ، ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪ روﺷﻦﺗﺮ و راﺣﺖﺗﺮي ﻫﻢ ﻣﻌـﺎﻧﯽ و ﻣﻨﻈﻮرﻫـﺎي آﯾـﺎت و ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻓﻬﻤﯿﺪه ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ و ﻫﻢ آﮔﺎﻫﯽ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺑﻪ ﭼﮕﻮﻧﮕﯽ ﺗﻨﺰﯾﻞ و ﺗﺮﺗﯿﻞ ﻗﺮآن در ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﯽ ﺑﺎ رﺷﺪ ﯾﺎ ﺗﻌﻠﯿﻢ و ﺗﺮﺑﯿﺖ آورﻧﺪه آن ﭘﯿﺪا ﮐﺮده، ﺑﺎ ﺷﯿﻮه دﻋﻮت و روش رﺳﺎﻟﺖ آﺷﻨﺎ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ و ﺑﺮاﯾﻤﺎن رﻣﺰ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ و اﻋﺠﺎز ﻗﺮآن در اﺧﺘﻼف ﺑﺎ ﺷﯿﻮهﻫﺎ و روشﻫﺎي ﺧﻮدﻣﺎن ﺗﺎ ﺣﺪود زﯾﺎدي آﺷﮑﺎر ﻣﯽﮔﺮدد.

در ﺣﻘﯿﻘﺖ درس ﻗﺮآن ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺧﻮاﻫﯿﻢ ﺧﻮاﻧﺪ و راه ﺟﺪﯾﺪي ﺑﺮاي رﺳﯿﺪن ﺑﻪ اﯾﻤﺎن و ﺗﻌﻠﯿﻢ و اﺳﻼم ﺧﻮاﻫﯿﻢ آﻣﻮﺧﺖ ﮐﻪ زﻣﯿﻦ ﺗﺎ آﺳﻤﺎن ﺑـﺎ روشﻫـﺎي ﮐﻼﻣـﯽ و ﻓﻠﺴـﻔﯽ و ﻣﻨﻄﻘـﯽ ﻣﺘﺪاول ﻓﺮق داﺷﺘﻪ، ﭼﯿـﺰي ﺟـﺰ ﭘﯿـﺮوي از راه و رﻫﻨﻤـﻮد اﻟﻬـﯽ در ﭘـﺮورش و آﻣﻮزش رﺳﻮل ﻣﮑﺮم و دﻋﻮت و ﻫﺪاﯾﺖ ﻣﺮدم ﻧﯿﺴﺖ«. (ﺑﺎزرﮔﺎن، 9/ـ10)

در اﯾﻨﮑﻪ ﻧﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻗﺮآن و ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﺑﻪ درﻧﮓ ﺑﺮ ﻣـﺮدم داراي ﻓﻮاﯾـﺪي ﺑﻮده اﺳﺖ، ﺷﮑﯽ ﻧﯿﺴﺖ. ﯾﮑﯽ از آن ﻓﻮاﯾﺪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺧﻮد ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ(ص) ﻣـﯽﺷـﻮد؛ »ﻟﻨُﺜَﺒﺖ ﺑِﻪ ﻓُﺆادك« ﮐﻪ اﮐﻨﻮن ﻣﻮﺿﻮﻋﺶ ﻣﻨﺘﻔﯽ اﺳﺖ. اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺴﺘﻠﺰم آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺷﯿﻮه ﺧﺎص ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ و ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن، ﻣﺴـﺘﻠﺰم آن ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ در ﻫﻤﻪ ﺟﻮاﻣﻊ دﯾﮕﺮ ﻧﯿﺰ ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷـﻮد و ﻣـﻮرد ﻓﻬﻢ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد.

اﺳﺘﺎد ﺑﻬﺠﺖﭘﻮر در ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻫﻤﮕﺎم ﺑﺎ وﺣﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ:

»ﻗﺮآن در ﭘﺎﺳﺨﮕﻮﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﯿﺎزﻫﺎي ﻫﺪاﯾﺘﯽ ﻣﺨﺎﻃﺒـﺎن روﺷـﯽ وﯾـﮋه دارد ﮐـﻪ ﺑـﯽ اﻋﺘﻤﺎدي ﺑﻪ آن، ﻋﺎﻣﻞِ ﻣﺠﻬﻮل ﻣﺎﻧﺪن ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﺮادﻫﺎي ﺟﺪيِ ﭘﺮوردﮔﺎر ﻣﺘﻌـﺎل ﺷﺪه اﺳﺖ.

ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت ﺑﻬﺘﺮ، ﻣﺎ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﺑﺎ ﻣﺸﮑﻞ ﺳﺒﮏ ﻣﻮاﺟﻪاﯾﻢ. ﺳﺒﮏ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﮐﻪ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﻧﻈﻢ ﮐﻨﻮﻧﯽ ﻣﺼﺎﺣﻒ ﺻـﻮرت ﻣـﯽﮔﯿـﺮد، ﻫﻤـﺎن ﺳـﺒﮏ دﻋﻮﺗﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(ص) ﭘﯿﮕﯿﺮي ﻓﺮﻣﻮده، ﻧﯿﺴﺖ.

اﮔﺮ ﻋﺮب در ﻧﻬﺎﯾﺖ ﮔﻤﺮاﻫـﯽ ﺑـﻪ اوج ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن رﺳﯿﺪ، از ﻃﺮﯾﻖ ﻧﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﻗـﺮآن ﺑـﻮد؛ ﻧﺰوﻟـﯽ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺧﺎص ﺑﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮْ وﺣﯽ و ﺑﺮ ﻣـﺮدم ﺧﻮاﻧـﺪه ﻣـﯽﺷـﺪ.

ﺣﮑﻤـﺖﻫـﺎ، ﻇﺮﻓﯿـﺖ ﺳﺎزيﻫﺎ و ﻧﻈﺎم ﺧﺎﺻﯽ ﮐﻪ در ﻫﺮ ﺳﻮره وﺟﻮد داﺷﺖ و ﭼﺎﻟﺶ و ﺗﺤﻮﻟﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ دﻧﺒﺎل ﺑﯿﺎن ﻫﺮ ﮔﺮوه از آﯾﺎت ﻧﺎزل ﺷﺪه ﭘﺪﯾﺪ ﻣﯽآﻣﺪ، ﻋﺮب را ﺗﺎ آن ﻗﻠّﻪﻫﺎي رﻓﯿﻊ رﻫﻨﻤﻮن ﺷﺪ«. (ﺑﻬﺠﺖﭘﻮر، 39/)

در اﯾﻨﺠﺎ ﺳﻪ ﻧﮑﺘﻪ را ﺑﻪ اﺧﺘﺼﺎر ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ:

اول آﻧﮑـﻪ ﺑـﻪ ﭼـﻪ دﻟﯿـﻞ ﻫﻤـﻪ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖﻫﺎي اﺳﻼم در ﺳﺮزﻣﯿﻦ ﻣﺎدري اش ﯾﻌﻨﯽ ﺟﺰﯾﺮة اﻟﻌﺮب را ﻣﺤﺼﻮل ﺗـﺪرﯾﺠﯽ ﺑﻮدن ﻗﺮآن و آن ﻫﻢ ﺑﺎ ﻫﻤﯿﻦ ﺷﮑﻞ ﺧﺎﺻﺶ ﻣﯽداﻧﯿﻢ؟ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﻓﺮض ﮐﻨﺪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻓﻌﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎز ﻫﻢ ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ اﻧﺪازه ﺗﺤﻮل آﻓﺮﯾﻦ ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ.

دوم اﯾﻨﮑﻪ درﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻇﺮﻓﯿﺖ ﻫﺪاﯾﺖ اﻧﺴﺎن ﺑﻪ ﻫﻤﻪ ﻗﻠّﻪﻫﺎي ﮐﻤـﺎل را دارد، اﻣﺎ آﯾﺎ واﻗﻌﺎً ﻋﺮبﻫﺎي ﻣﻌﺎﺻﺮِ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﺑﻪ آن ﻗﻠّﻪﻫﺎي رﻓﯿﻊ رﺳﯿﺪﻧﺪ؟ اﮔـﺮ ﭼﻨـﯿﻦ ﺑﻮد، ﭼﺮا ﺑﻪ وﺻﯿﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻋﻤﻞ ﻧﮑﺮدﻧﺪ؟ ﭼﺮا ﻋﻠﯽ ﺑﻦ اﺑﯿﻄﺎﻟﺐ ﮐﻪ ﻗﺮآن ﻧﺎﻃﻖ اﺳـﺖ را ﺗﻨﻬﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ و ﭼﺮا آن ﻣﺼﯿﺒﺖﻫﺎ را ﺑﺮ ﺳﺮ دﺧﺘﺮ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ وارد ﮐﺮدﻧﺪ و دهﻫﺎ ﭼﺮاي دﯾﮕﺮ؟

ﺳﻮم آﻧﮑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑـﺰرگ ﺑـﺎ آﻧﮑـﻪ ﺑـﻪ ﺗـﺪرﯾﺞ ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﻗـﺮآن ﻧﺒﻮدﻧـﺪ و ﯾﮏﻣﺮﺗﺒﻪ ﺑﺎ ﻣﺠﻤﻮع اﺳﻼم و ﻗﺮآن روﺑﺮو ﺷﺪﻧﺪ، ﻗﺮآن و اﺳﻼم ﭼﻨـﺎن در ﻓﺮﻫﻨـﮓ و ﻋﻘﺎﯾﺪ آﻧﻬﺎ رﯾﺸﻪ دواﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﺑﻬﺘﺮ از ﺟﻮاﻣﻊ ﻋﺮب در اﻋﺘﻘﺎد و ﻋﻤـﻞ ﺑﻪ اﺳﻼم درﺧﺸﯿﺪﻧﺪ ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ و ﺗﻤﺪن اﯾﺮان از اﯾﻦ دﺳﺖ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي درك اﯾـﻦ ﻣﻄﻠﺐ ﺧﻮاﻧﻨﺪه را ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﮐﺘﺎب ارزﺷﻤﻨﺪ »ﺧﺪﻣﺎت ﻣﺘﻘﺎﺑﻞ اﯾﺮان و اﺳﻼم« ﻣﺮﺣـﻮم اﺳﺘﺎد ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮي ﺣﻮاﻟﺖ ﻣﯽدﻫﯿﻢ.

در آرزوي ﺗﮑﺮار ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﻧﺒﻮي در ﺑﯿﺎن ﺿﺮورت ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺮ ﺗﺠﺮﺑـﻪ ﻣﻮﻓـﻖ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﻋﺼـﺮ ﻧﺰول ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻋﯿﻨﯽ را ﻧﺎدﯾﺪه ﮔﺮﻓﺖ.

در ﺗﺒﯿـﯿﻦ اﯾـﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻗﺮآن در آن ﻋﺼﺮ ﺑﺎ ﺗﻌﺎﻣﻞ زﻧﺪه اش ﺑـﺎ ﻣﺤـﯿﻂ ﻋﺼﺮ ﻧﺰول، ﺑﺮ ﺣﻮادث و ﺟﺮﯾﺎﻧﺎت زﻣﺎن ﺧﻮد ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﯽﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ.

ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺷﺎﻫﺪ ﺑـﺮاي ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ اﯾﻦ ﺳﺒﮏ در ﺑﺮداﺷﺖ از ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺖ. ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﮐﺴﯽ ﺑﻪ ﻋﮑﺲ ﻧﯿﺰ اﺳﺘﺪﻻل ﮐﻨﺪ و آن اﯾﻨﮑﻪ ﺳﺒﮏ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧﺰول ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪارد؛ ﭼﺮا ﮐﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ ﻗﺮآن در آن ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻧﺎزل ﺷﺪه و آﯾـﺎت و ﺳﻮرهﻫـﺎي ﻧـﺎزل ﺷـﺪه ﻧـﺎﻇﺮ ﺑـﻪ ﺑﺴـﺘﺮﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕـﯽ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﯽ و ﺣـﻮادث و ﭘﯿﺸﺎﻣﺪﻫﺎي آن ﺑﻮده، ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ اﻣﺮوز ﺑﺎ آن روﺑﺮو ﻫﺴـﺘﯿﻢ ﻣﺘﻔـﺎوت اﺳـﺖ.

ﻣـﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ ﺟﺎﻣﻌﻪاي را ﺑﺎزﺳﺎزي ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﯿﻨﺎً ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐـﻪ ﻗـﺮآن در آن ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ. اﺷﺘﺒﺎﻫﯽ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﺻﻮرت ﮔﺮﻓﺘﻪ، اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﺤﻘﻘﺎن ارﺟﻤﻨﺪ در ﻧﻈﺮ ﻧﮕﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع، ﺟﺎﻣﻌـﻪاي اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻗـﺮار اﺳـﺖ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻗﺮآﻧﯽ در آن ﻧﻘﺶآﻓﺮﯾﻨﯽ ﮐﻨﺪ.

ﺷﺎﯾﺪ ﺷﻤﺎ ﺑﺘﻮاﻧﯿﺪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧـﺰول را آن ﻃـﻮر ﮐﻪ ﺑﻮده ﺑﻪ دﺳﺖ آورﯾﺪ، اﻣﺎ ﺷﻤﺎ ﻫﺮﮔﺰ ﻗﺎدر ﻧﺨﻮاﻫﯿﺪ ﺑﻮد ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻣﺮوز را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺑﺎزﺳﺎزي ﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﺗﮑﺮاري ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺑﺎﺷﺪ.

ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ، ﺑﺴﯿﺎري از وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ و ﺧﺼﻮﺻﯿﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻫـﺮ ﯾـﮏ از ﻗﻄﻌـﺎت ﻧـﺎزل ﺷﺪه ﻗﺮآن در ﺑﺴﺘﺮ آﻧﻬﺎ ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﺪ، اﮐﻨﻮن ﻣﻮﺿﻮﻋﯿﺖ و ﻣﻮﺟﻮدﯾﺖ ﻧﺪارد.

در ﺟﺎﯾﯽ دﯾﮕﺮ از اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﺗﺎرﯾﺦ ﺻﺪر اﺳﻼم اﺳﺘﺪﻻل ﺷﺪه اﺳﺖ. اﺳﺘﺎد ﺑﻬﺠﺖ ﭘﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

»ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻣﻮﻓﻖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ در ﺗﺒﯿﯿﻦ آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ وﯾﮋه ﺑـﻮد و آن ﺗﺮﺗﯿﺐ در ﻧﺰول دﻟﯿﻞ روﺷﻦ و اﻧﮑﺎرﻧﺎﭘﺬﯾﺮي ﺑﺮ ﻣﺸﺮوﻋﯿﺖ و ﺣﺘّﯽ ﺿﺮورت اﯾـﻦ ﻧﻮع ﻗﺮاﺋﺖ و ﺗﻔﺴﯿﺮ اﺳﺖ. اﺻﻮﻻً اﯾﻦ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﺎ ﺳﯿﺮه ﺗﺒﯿﯿﻦ آﯾﺎت و ﺳﻮر آﯾﺎت ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ وﺳﯿﻠﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﮐـﺮم(ع) ﻣﻄﺎﺑﻘـﺖ دارد.

ﺗﺒﯿﯿﻦ آن ﺣﻀﺮت ﺟﺰ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺒﻮده اﺳـﺖ؛ ﭼـﺮا ﮐﻪ آن ﺣﻀﺮت ﻫﻤﺎن ﻣﻘﺪار از آﯾﺎت را ﺑﺮاي ﻣﺮدم ﺗﻼوت و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﯽﻓﺮﻣﻮدﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ و ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺮ آن ﺣﻀﺮت وﺣﯽ ﻣﯽﮔﺮدﯾﺪ«. (ﺑﻬﺠﺖﭘﻮر، 63/)

ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﯿﻔﺰاﯾﯿﻢ ﮐﻪ اﺑﻬﺎﻣﯽ در ﻧﻈﺮﯾـﻪ اﯾـﻦ اﺳـﺘﺎدان ارﺟﻤﻨـﺪ درﺑﺎره ﻟﺰوم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻗﺮآن در ﺗﺒﻠﯿﻎ دﯾﻦ اﺳـﻼم وﺟـﻮد دارد و آن اﯾـﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي اﺛﺮﺑﺨﺸﯽ ﻗﺮآن در اﻓﺮاد و ﺟﺎﻣﻌﻪ دﺳﺖ ﺑﻪ ﺷﺒﯿﻪﺳـﺎزي ﺑﺰﻧﯿﻢ، ﺟﺮﯾﺎن اﯾﻦ ﺷﺒﯿﻪﺳﺎزي را ﺗﺎ ﮐﺠـﺎ ﻣـﯽﺧـﻮاﻫﯿﻢ ﭘـﯿﺶ ﺑﺒـﺮﯾﻢ؛

اول آﻧﮑـﻪ ﺑﺎﯾـﺪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي از ﻧﻮ ﺑﻪ وﺟﻮد ﺑﯿﺎورﯾﻢ ﮐﻪ ﺷﺒﯿﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﮐـﺮم(ص) در آن ﻇﻬﻮر ﮐﺮده اﻧﺪ!

ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﻗﺮآن را در ﻃﻮل ﺑﯿﺴـﺖ و ﺳـﻪ ﺳـﺎل ﺑـﻪ ﺗـﺪرﯾﺞ ﺑـﻪ اﻓـﺮاد آﻣﻮزش دﻫﯿﻢ!

آﯾﺎ ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﻮر ﻫﻢ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪﻧﺪ ﯾﺎ آﻧﮑـﻪ ﻓﻘـﻂ روي ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺗﺄﮐﯿﺪ دارﻧﺪ؟ اﮔﺮ ﺑﻪ اﯾﻦ اﻣﻮر ﭘﺎﯾﺒﻨﺪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﺷـﺮط اوﻟـﺶ ﻣﺤـﺎل اﺳﺖ و ﻧﯿﺰ ﭘﺎﯾﺒﻨﺪي ﺑﻪ ﺷﺮط دوم اﻧﺪﮐﯽ ﻏﯿﺮ ﻋﺎﻗﻼﻧﻪ اﺳﺖ.

اﮔﺮ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﻃـﻮل زﻣﺎن ﻧﺰول ﻗﺮآن و ﻧﯿﺰ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﮐﻪ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻧﺰول ﺑﺎﺷـﺪ، ﺗﺄﮐﯿـﺪ اﯾـﻦ ﻣﺤﻘﻘـﺎن ارﺟﻤﻨﺪ ﻓﻘﻂ روي ﺗﺮﺗﯿﺐ واﺣﺪﻫﺎي ﻧﺰول ﻗﺮآن اﺳﺖ، ﺑﺎﯾﺪ ﭘﺮﺳﯿﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﻣﮕﺮ ﻧﻪ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺧﻮدﺗﺎن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻣﯽﮐﻨﯿﺪ ﮐﻪ ﻫﺮ ﻗﻄﻌﻪ از ﻧـﺰول در ﻓﻀـﺎي ﺧـﺎص و ﺷـﺮاﯾﻂ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳـﺖ، ﺑﻨـﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺗﺄﮐﯿـﺪ روي ﺻـﺮف ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻃﻮل زﻣﺎن و ﺷﺮاﯾﻂ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺤﯿﻄﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺑﯽﻣﻌﻨﺎﺳﺖ.

اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ اﻣﻮر ﺑﻌﯿﺪ ﮔﺎﻫﯽ ﻣﻼﺣﻈﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘـﺮم ﺑـﺮاي اﺛﺒـﺎت ﻓﺮﺿـﯿﺎت ﺧـﻮد ﺑـﻪ اﻣﻮري ﻣﺘﻤﺴﮏ ﺷﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺿﻌﯿﻒ ﻣﯽﻧﻤﺎﯾﺪ.

ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ ﻧﻤﻮﻧـﻪ ﻫـﺎ، اﺳﺘﺸـﻬﺎد اﺳﺘﺎد ﺣﮑﯿﻢ ﺑﻪ آﯾﻪ  اﺳﺖ.( اﺳﺮاء82/ )

و ﻧُﻨَﺰﱢلُ ﻣﻦَ اﻟْﻘُﺮْآنِ ﻣﺎ ﻫﻮ ﺷﻔﺎء و رﺣﻤﮥٌ ﻟﻠْﻤﺆْﻣﻨﯿﻦَ و ﻻ ﯾﺰﯾﺪ اﻟﻈﱠﺎﻟﻤﯿﻦَ إِﻻﱠ ﺧَﺴﺎراً

و ما آنچه از قرآن فرستیم شفا و رحمت برای اهل ایمان است و ظالمان را به جز زیان چیزی نخواهد افزود.

در اﯾﻦ راﺑﻄﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ: »ﻣﯽﺗﻮان اﯾﻦ آﯾﻪ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي ﺗﻘﺮﯾﺮ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ ﺣﻘﯿﻘﺘﯽ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول آن را دﻧﺒﺎل ﻣﯽﮐﻨﯿﻢ.

آﯾﻪ ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﻓﻮق در ﺳـﻮرهاي ﻣﮑّـﯽ اﺳﺖ و ﻧﺰول را ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻓﻌﻞ ﻣﻀﺎرع از ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ ﮐﺮده اﺳﺖ. در »ﻧﻨﺰّل ﻣـﻦ اﻟﻘﺮآن«، »ﺗﻨﺰﯾﻞ« از ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ آﻣﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻧﺸـﺎن دﻫﻨـﺪه ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻧـﺰول ﺗﺪرﯾﺠﯽ اﺳﺖ.

ﮔﺮﭼﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ در ﻣﮑﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ، اﻣﺎ ﺑﺮاي زﻣﺎن ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﻣﻔﯿﺪ اﺳﺖ، ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻓﺎﯾﺪه ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻮﻋﯽ ﻧـﺰول ﺗـﺪرﯾﺠﯽ در آﯾﻨـﺪه ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﺼﻮر اﺳﺖ. در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﻨﺰﯾﻞ را ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪاﯾﻢ ﮐﻪ ﻗﺮاﺋـﺖ آن در ﻫﺮ زﻣﺎن را ﻧﯿﺰ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﯽﺷﻮد. ﻗﺮاﺋﺘﯽ ﮐﻪ ﻣـﯽﺗـﻮاﻧﯿﻢ آن را ﻧـﻮﻋﯽ ﺗﻨﺰﯾـﻞِ ﺗﻨﺰﯾﻠﯽ ﺑﻨﺎﻣﯿﻢ«. (ده ﮔﻔﺘﺎر در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول، 14/)

ﮔﺮﭼﻪ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ و در آن ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ، اﻣﺎ اﺳﺘﺸﻬﺎد و اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ اﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﺮاي ﻣﺘﺮﺗﺐ داﻧﺴﺘﻦ ﺷﻔﺎﺑﺨﺸﯽ ﻗﺮآن ﺑـﺮ ﺗـﺪرﯾﺠﯽ ﺑـﻮدن ﻧﺰول و ﺑﺎﻻﺗﺮ از آن، ﻟﺰوم ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول، اﻣﺮي ﺑﺴﯿﺎر ﻣﺴﺘﺒﻌﺪ ﻣﯽﻧُﻤﺎﯾﺪ.

اول آﻧﮑﻪ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﺑﻮدن از ارﮐﺎن ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿﻞ ﻧﯿﺴﺖ. ﻫﯿﭻ دﻟﯿﻠﯽ وﺟﻮد ﻧﺪارد ﮐـﻪ ﻫﺮﮔﺎه ﮐﻠﻤﻪاي ﺑﻪ ﺑﺎب ﺗﻔﺼﯿﻞ رود، ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﺎﺷﺪ. ﮐﺎرﺑﺮدﻫـﺎي ﻗﺮآﻧـﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﻦ دﯾﺪﮔﺎه ﻫﻤﺮاﻫﯽ ﻧﺪارد. وﻗﺘﯽ ﻗﺮآن ﻗﻮل ﮐﺎﻓﺮان را ﺣﮑﺎﯾﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﭼـﺮا ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻓﻌﯽ و ﯾﮑﺠﺎ ﻧﺎزل ﻧﺸﺪه اﺳﺖ، از ﻧﺰول دﻓﻌﯽ ﺑﺎ ﻫﯿﺄت ﺑﺎب ﺗﻔﻌﯿـﻞ ﺣﮑﺎﯾﺖ ﮐﺮده اﺳﺖ! (ﻓﺮﻗﺎن.32/)

و ﻗَﺎلَ اَﻟﱠﺬﯾﻦَ ﮐَﻔَﺮُوا ﻟَﻮﻻَ ﻧُﺰﱢلَ ﻋﻠَﯿﻪ اَﻟْﻘُﺮْآنُ ﺟﻤﻠَﮥً واﺣﺪةً

و کافران گفتند که چرا این قرآن یکجا برای رسول نازل نشد؟

ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ، اﯾﻦ آﯾﻪ ﻗﺮآن ﻫﯿﭻ ﻧﻈﺎرﺗﯽ ﺑﻪ ﺑﺤﺚ ﺗﺪرﯾﺞ ﻧﺪارد. دوم آﻧﮑﻪ ﺑﺮ ﻓﺮض ﮐﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ در اﯾﻦ آﯾﻪ ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﺑﻮدن ﻧﺰول ﻗﺮآن را ﻧﯿﺰ ﻗﺼـﺪ ﮐﺮده ﺑﺎﺷﺪ، اﻣﺎ ﺑﻪ ﭼﻪ دﻟﯿﻞ ﺷﻔﺎﺑﺨﺸﯽ را اﺛﺮي ﺑﺮآﻣﺪه از ﻧﺰول ﺗـﺪرﯾﺠﯽ ﺑـﺪاﻧﯿﻢ؟ ﺑـﺎ ﻓﺮض ﺗﺪرﯾﺠﯽ ﺑﻮدن ﻣﻌﻨﺎي ﻧﺰول در »و ﻧﻨﺰّل «… اﯾﻦ آﯾـﻪ ﺑﯿـﺎن ﻣـﯽﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ آﻧﭽـﻪ رﺣﻤﺖ و ﺷﻔﺎﺳﺖ، ﺑﻪ ﺻـﻮرت ﺗـﺪرﯾﺠﯽ ﻧـﺎزل ﺷـﺪه اﺳـﺖ. ﺑـﻪ ﺑﯿـﺎن دﯾﮕـﺮ، اﯾـﻦ ﺷﻔﺎﺑﺨﺸﯽ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻣﺤﺘﻮاﺳﺖ و ﻧﻪ ﺷﮑﻞ ﻧﺎزل ﺷﺪن آن.

ﺑﻪ ﻫﻤـﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿـﺐ اﻣﮑـﺎن داﺷﺖ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺷﻔﺎ و رﺣﻤﺖ اﺳﺖ، ﺑﻪ ﺻﻮرت دﻓﻌﯽ ﻧﺎزل ﺷـﺪه اﺳـﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ آﯾﻪ ﮐﺮﯾﻤﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ آﻧﭽﻪ از ﻗﺮآن ﻧﺎزل ﻣﯽﺷﻮد، ﺑﺮاي اﻫﻞ اﯾﻤﺎن ﺷﻔﺎ و رﺣﻤﺖ اﺳﺖ و ﺑﺮاي ﻇﺎﻟﻤﺎن و ﺳﺘﻤﮑﺎران ﺟﺰ ﺧﺴﺮان و زﯾﺎن ﻧﯿﺴـﺖ. اﯾـﻦ وﯾﮋﮔـﯽ ﻗﺮآن اﺳﺖ؛ ﭼﻪ آنﮔﺎه ﮐﻪ ﺑﺨﺶ ﺑﺨﺶ در اﺧﺘﯿﺎر ﻣﺮدم ﻗﺮار ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و ﭼـﻪ آنﮔـﺎه ﮐﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ آﯾﺎت و ﺳﻮر ﻧﺎزﻟﻪ در ﯾﮏ ﻣﺼﺤﻒ ﮔﺮد آورده ﺷﺪ. ﺳﻮم آﻧﮑﻪ ﻋﺠﯿﺐﺗﺮ از ﻫﻤﻪ، ﺗﺸﺒﯿﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه در ﻣﻮرد ﻗﺮاﺋﺖ ﻗﺮآن اﺳﺖ. اﮔﺮ ﻗﺮار ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻗﺮاﺋﺖ را ﻧﯿﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺷﺒﯿﻪ ﺳﺎزي ﮐﻨﯿﻢ، ﺑﺎﯾﺪ ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺷﻮد ﮐﻪ ﻗـﺮآن را ﻧﯿﺰ در ﻓﻮاﺻﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻮاﺻﻞ ﻧﺰول ﻗﺮاﺋﺖ ﮐﻨﯿﺪ، ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﺑﺎﯾﺪ ﻫﺮ ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل ﯾﮏ ﺑﺎر ﻗﺮآن را ﺧﺘﻢ ﮐﻨﯿﺪ! در ﺣﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺧـﺘﻢ ﻗـﺮآن در ﻣـﺪتﻫـﺎي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﯾﮏ ﻫﻔﺘﻪ و ﯾﮏ ﻣﺎه ﺗﻮﺻﯿﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. در ﻗﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ ﻫـﻢ ﺑـﻪ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم دﺳﺘﻮر داده ﺷﺪه اﺳﺖ ﮐﻪ؛ (ﻣﺰﻣﻞ.20/)

ﻓَﺎﻗْﺮَءوا ﻣﺎ ﺗَﯿﺴﺮَ ﻣﻦَ اﻟْﻘُﺮْآنِ

تا هر چه آسان است به تلاوت قرآن پردازید.

ﻟﺰوم ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ در ﻣﺒﺎﻧﯽ

ﯾﮑﯽ از ﭘﺮﺳﺶﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻃﺮﻓﺪاران ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺰول ﺑﻪ آن ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨـﺪ، اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻌﺸﺎن در ﻣﻮرد ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﻮﺟﻮد آﯾﺎت و ﺳﻮر ﭼﯿﺴـﺖ؟ آﯾـﺎ آﻧﻬـﺎ را ﺗﻮﻗﯿﻔﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﯾﺎ ﺧﯿﺮ؟ ﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ داﻧﺸﻮران ﻣﯽﮔﻮﯾﻨﺪ:

»ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺸﻨﻬﺎد دﻫﻨﺪه ﺳﺒﮏ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻗﺮآن ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻫﺴـﺘﻨﺪ، ﺑـﻪ ﺷﺪت ﻣﺨﺎﻟﻒ اﯾﻦ ﺗﻠﻘّﯽ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺗﺼﻮر ﮐﻨﻨﺪ ﮐـﻪ آﻧـﺎن ﺑـﺎ ﭘﯿﮕﯿـﺮي اﯾـﻦ روش، ﭘﯿﺸﻨﻬﺎدي ﺑﺮاي ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﭼﯿﻨﺶ ﻣﺼﺤﻒ را دارﻧﺪ«. (ﻫﻤﺎن، 17/)

در ﭘﺎﺳﺦ ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ: ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ را از ﺷـﻤﺎ ﺑﭙـﺬﯾﺮﯾﻢ ﮐـﻪ ﺷـﻤﺎ ﻫـﯿﭻ اﺻﺮاري ﺑﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻣﺼﺤﻒ ﻧﺪارﯾﺪ، اﻣﺎ ﻫﯿﭻ ﮐﺲ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ از اﯾـﻦ ﭘﺮﺳـﺶ ﺑﮕﺬرد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ روش ﻣﺆﺛﺮ و ﻣﻔﯿﺪ در ﻫﺪاﯾﺖﺑﺨﺸﯽ ﻗـﺮآن را ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول و ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻗﺮآن ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﺰول ﻣﯽداﻧﯿﺪ، اﺻﻮﻻً ﭼﺮا ﻗﺮآن را ﺑﻪ اﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﻌﻠﯽ در آورده اﻧﺪ؟

ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان ﻋﺰﯾﺰ ﺑﺎﯾﺪ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ را ﺑﻪ ﺗﻔﺼـﯿﻞ و ﺑـﻪ روﺷـﻨﯽ ﭘﺎﺳﺦ دﻫﻨﺪ ﮐﻪ آﯾﺎ ﺧﻮد ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ(ع) ﭼﻨﯿﻦ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ را ﺑﻪ وﺟﻮد آورد ﯾﺎ ﺧﻠﻔﺎي ﭘـﺲ از اﯾﺸﺎن؟ اﮔﺮ ﺑﻪ ﺟﻮاب دوم ﻧﻈﺮ دارﻧﺪ، آﯾﺎ ﺧﻮد اﯾﻦ اﻣﺮ ﻣﺸﮑﻠﯽ را اﯾﺠﺎد ﻧﮑـﺮد؟ اﮔـﺮ ﻣﺸﮑﻠﯽ ﻧﺪاﺷﺖ و ﻧﺪارد، ﭼﺮا اﯾﻦﻗﺪر روي ﺿﺮورت ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧـﺰول ﺗﺄﮐﯿـﺪ ﻣﯽﺷﻮد و اﮔﺮ ﻣﺸﮑﻞ اﯾﺠﺎد ﮐﺮده اﺳﺖ، ﭼـﺮا اﻣـﺎم ﻋﻠـﯽ(ع) و دﯾﮕـﺮ اﺋﻤـﻪ اﯾـﻦ را ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻨﺪ و در ﺻﺪد اﺻﻼح ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻗﺮآن ﺑﺮ ﻧﯿﺎﻣﺪﻧﺪ؟

ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول؛ روﯾﮑﺮد، روش ﯾﺎ ﻣﮑﺘﺐ؟ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول از ﻧﻈﺮ روش ﺷﻨﺎﺳﯽ ﭼﻪ ﺟﺎﯾﮕﺎﻫﯽ دارد؟ ﺑﺮﺧﯽ آن را ﯾﮏ ﺳﺒﮏ ﺗﻔﺴﯿﺮي در ﮐﻨﺎر دﯾﮕﺮ ﺳﺒﮏﻫﺎي ﺗﻔﺴﯿﺮي داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ. اﺳﺘﺎد ﺑﻬﺠﺖﭘـﻮر ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

»ﺗﻤﺎم ادﻋﺎ در ﭘﺎﻓﺸﺎري ﺑﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳـﺒﮏ در ﻣﯿﺎن ﺳﺒﮏﻫﺎي ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻣﻮﺟﺐ ﻓﻬﻢ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﺮادﻫﺎي ﺧﺪاي ﻣﺘﻌﺎل ﻣﯽﮔﺮدد.( ﻫﻤﺎن)

واﻗﻌﯿﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ دﯾﺪﮔﺎهﻫـﺎي ﻣﻮﺟـﻮد را ﻧﻤـﯽﺗـﻮان در روش ﺷﻨﺎﺳـﯽ ﯾﮑﺴﺎن اﻧﮕﺎﺷﺖ. ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دﯾﺪﮔﺎهﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ و اﻫﺪاﻓﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﯿﺎن ﮐﺮده اﻧﺪ، ﻣﺎ را ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﯽرﺳﺎﻧﺪ ﮐﻪ ﺳﻪ ﻧﮕـﺎه ﺑـﻪ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺑـﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول وﺟﻮد دارد: ﯾﮑﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧـﺰول ﺑـﻪ ﻣﺜﺎﺑـﻪ ﯾـﮏ روﯾﮑـﺮد، دوﻣﯽ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ روش، و ﺳﻮﻣﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ ﻣﮑﺘﺐ اﺳﺖ.

در آﻧﭽﻪ دروزه و ﻣﻼﺣﻮﯾﺶ اﻧﺠﺎم داده اﻧﺪ، ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺧﺎﺻﯽ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد. ﺑﻪ ﻧﻈـﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﺎر ﻣﻬﻢ آﻧﻬﺎ اﯾﻦ ﺑﻮده ﮐﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺳﻮرهﻫـﺎ را در ﺗﻔﺴﯿﺮﺷـﺎن ﺗﻐﯿﯿـﺮ داده اﻧـﺪ.

آﻧﭽﻪ ﮐﻪ از ﺳﺨﻨﺎن ﻣﻬﻨﺪس ﺑﺎزرﮔﺎن و ﻧﯿـﺰ آﻗﺎﯾـﺎن ﺑﻬﺠـﺖﭘـﻮر و ﺣﮑـﯿﻢ ﺑـﻪ ﭼﺸـﻢ ﻣﯽﺧﻮرد، اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮي را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﯾﮏ روش ﺗﻔﺴﯿﺮي ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ در ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﻔﺎﺳﯿﺮ ﻣﺘﻌﺎرف ﻗﺮآن ﺗﻔﺎوﺗﯽ ﻧﺪارد.

ﺑﺎ اﯾﻦ ﺣﺎل، ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﺨﺸـﯽ ﻣـﺆﺛﺮﺗﺮ ﻗﺮآن را در ﻋﺮﺿﻪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ. اﻣﺎ آﻧﭽﻪ از ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي دﮐﺘﺮ ﻧﮑﻮﻧﺎم اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﺷﻮد، اﯾـﻦ اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﯾـﻦ ﮔﻮﻧـﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﻪ ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن ﻣﺒﺘﻨـﯽ ﺑـﺮ ﻣﺒـﺎﻧﯽ ﺧـﺎص اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﻬـﻢﺗـﺮﯾﻦ اﯾـﻦ ﻣﺒـﺎﻧﯽ، ﺗﺎرﯾﺨﻤﻨﺪي ﻗﺮآن و ﻋﺮﻓﯽ ﺑﻮدن زﺑﺎن ﻗﺮآن اﺳﺖ.

ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻫﺮ ﯾﮏ از ﻣﮑﺎﺗﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮي ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﯽ ﺧﺎص ﺧﻮدش از دﯾﮕﺮي ﻣﺘﻤﺎﯾﺰ ﻣﯽﺷﻮد، ﻣﯽﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎ ﻗﺮاﺋﺖ اﯾﺸﺎن ﯾﮏ ﻣﮑﺘﺐ ﺗﻔﺴﯿﺮي اﺳﺖ.

ﮐﺪام ﻓﻬﺮﺳﺖ از ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول؟

ﯾﮑﯽ از ﻣﺸﮑﻼت ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول، دﺳﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﺟـﺪوﻟﯽ ﻣﻄﻤـﺌﻦ از ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻗﺮآن اﺳﺖ. ﻫﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐـﻪ از روي اﺟﺘﻬـﺎد ﺑـﻪ ﻋﺮﺿـﻪ ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧـﺰول ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن، و ﻫﻢ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺧﻮاﺳﺘﻪ اﻧﺪ ﺑـﺎ ﺗﮑﯿـﻪ ﺑـﻪ رواﯾـﺎت و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻧﻘﻠﯽ ﺑﻪ ﻓﻬﺮﺳﺘﯽ از ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول دﺳﺘﺮﺳﯽ ﭘﯿﺪا ﮐﻨﻨﺪ، ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪ اﻧـﺪ ﺑـﻪ ﻓﻬﺮﺳـﺘﯽ واﺣﺪ دﺳﺖ ﯾﺎﺑﻨﺪ.

اﻟﺒﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ اذﻋﺎن ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﺗﺮﻣﯿﻢ اﺷﮑﺎﻻت و اﺿﻄﺮاب ﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﻣﺘﻦ رواﯾﺎت ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول اﺳﺖ، ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﻌﯿﺎرﻫﺎي اﺟﺘﻬـﺎدي، ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﻀـﻤﻮن ﺳﻮره ﻫﺎ و ﺳﺒﮏ ﺑﯿﺎﻧﯽ ﺳﻮره ﻫﺎ ﯾﺎ ﺑﻪ آﯾﺎت ﺗـﺎرﯾﺦ دار اﺳـﺘﻨﺎد ﮐـﺮد.

ﯾﮑـﯽ از اﺳـﺘﺎدان ﻣﺤﺘــﺮم در ﺗﺒﯿــﯿﻦ روش دﺳــﺘﯿﺎﺑﯽ ﺑــﻪ ﺗﺮﺗﯿــﺐ ﻧــﺰول ﻗــﺮآن و ﻧﻘــﺪ روش ﺑﺮﺧــﯽ ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن در اﯾﻦ ﻣﻮرد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

»ﮐﺎر ﻏﺮﺑﯽﻫﺎ از دو ﻧﺎﺣﯿﻪ اﺷﮑﺎل دارد: ﯾﮑﯽ از ﻧﺎﺣﯿﻪ روش ﻋﻠﻤﯽ، ﮐﻪ آﻧﺎن ﺑﺮاي ﮐﺸﻒ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺳﻮرهﻫﺎ و واﺣﺪﻫﺎي ﻧﺰول ﺑﻪ ﻃﻮر ﻋﻤﺪه اﺳﺘﻨﺒﺎط و اﺟﺘﻬﺎد را ﭼﺎره ﮐﺎر دﯾﺪه اﻧﺪ، در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﮐﺸﻒ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺳﻮرهﻫﺎ و واﺣﺪﻫﺎي ﻧﺰول، ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﻧﻘﻠﯽ و رواﯾﯽ اﺳﺖ و ﺑﯿﺸﺘﺮ از اﺟﺘﻬﺎد و اﺳﺘﻨﺒﺎط ﺑـﺮ ﻧﻘـﻞ و ارزﯾـﺎﺑﯽ آﻧﻬﺎ ﺗﮑﯿﻪ دارد«. (ﻫﻤﺎن، 20/)

ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻮﺿﻮع ﮐﺸﻒ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺳﻮرهﻫﺎ و واﺣﺪﻫﺎي ﻧﺰول، ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ؛ ﻧﻪ ﺻﺮﻓﺎً ﻧﻘﻠﯽ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ،

اوﻻً ﺗﻠﻘﯽ و ﺗﻘﺴﯿﻢ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑـﻪ »ﻧﻘﻠـﯽ و رواﯾﯽ« و »اﺟﺘﻬﺎدي و اﺳﺘﻨﺒﺎﻃﯽ« ﺻﺤﯿﺢ ﻧﯿﺴـﺖ، ﺑﻠﮑـﻪ اﺳﺎﺳـﺎً ﻣﻮﺿـﻮﻋﯽ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ اﺳﺖ.

ﺛﺎﻧﯿﺎً ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﮑﻪ اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦ اﮐﻨﻮن ﺑﻪ ﻃﻮر زﻧﺪه از دﺳﺘﺮس ﻣﺎ ﺧﺎرج اﺳﺖ، ﭼﺎره اي ﻧﺪارﯾﻢ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس دادهﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻣﺎ ﯾﺎ ﻧﻘﻞ ﺷـﺪه اﻧـﺪ و ﯾـﺎ ﺑـﻪ ﺟﺎي ﻣﺎﻧﺪه اﻧﺪ، دﺳﺖ ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺰﻧﯿﻢ.

رواﯾﺎت ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻫﻢ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﯾﮑﯽ از اﯾﻦ داده ﻫـﺎ ﻣـﻮرد ﺑﺮرﺳـﯽ و ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد، اﻣﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ ﻣﻀﺎﻣﯿﻦ آﯾﺎت و ﯾﺎ ﺳﺎﺧﺘﺎر آﯾﺎت ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧـﺪ در ﺗﺤﻠﯿﻞ ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاري واﺣﺪﻫﺎي ﻧﺰول ﻧﻘﺸﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﺎﯾﺪ ﻓﻘﻂ ﺑﺮ رواﯾـﺖ و ﻧﻘﻞ اﺳﺘﻨﺎد ﮐﻨﯿﻢ. ﮔﻮﯾﺎ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺤﺘﺮم ﻣﻮﺿﻮع ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاري ﯾـﮏ ﻣـﺘﻦ ﺗـﺎرﯾﺨﯽ ﮐـﻪ ﻣﺤﺼﻮل ﺑﯿﺴﺖ و ﺳﻪ ﺳﺎل اﺳﺖ را ﺑﺎ ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﭼﻮن ﻓﻘـﻪ و ﺗﺸـﺮﯾﻊ اﺷـﺘﺒﺎه ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳﺖ. ﻣﻌﻤﻮﻻً در اﺣﮑﺎم ﻓﻘﻬﯽ ﺷﺮاﯾﻊ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮي ﻧﻘﻠﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺮاد ﮔﻮﯾﻨﺪه از »ﻧﻘﻠﯽ« در ﺑﺮاﺑﺮ »ﻋﻘﻠﯽ« اﺳﺖ.

ﺗﻨﺎزل از ادﻋﺎي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم ﭘﺲ از اذﻋﺎن ﺑﻪ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻤﯽﺗـﻮان ﺑـﻪ اﯾـﻦ راﺣﺘـﯽ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰولﻫﺎي ﻣﻮﺟﻮد در رواﯾﺎت ﯾﺎ ﻣﺒﺘﻨﯽ ﺑﺮ اﺟﺘﻬـﺎد اﻓـﺮاد ﺗﮑﯿـﻪ ﮐـﺮد، در ﯾـﮏ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ از ادﻋﺎي اﺻﻠﯽ ﮐﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول اﺳﺖ، ﺗﻨﺎزل ﻣـﯽﮐﻨـﺪ و ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

»ﻣﺤﻮر ﻓﻬﻢ اﯾﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠﯿﺪي ﺗﺤﻮلﺳﺎز اﺳﺖ، ﻧﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﮔـﺬاري آﯾﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎ. ﻣﺜﻞ ﻋﻤﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ ﻣﺜَﻞ ﻣﺮﺑﯽ ﻧﻘﺎﺷﯽ و ﺧﻂ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺻﺮف ﻧﻈﺮ از ﺑﺰرﮔﯽ و ﮐﻮﭼﮑﯽ داﻧﺶآﻣﻮز و ﻣﺘﺮﺑﯽ، ﺳﺮﻣﺸﻘﯽ ﻣﯽدﻫﺪ و ﺗﻤﺮﯾﻨﯽ ﻣﯽدﻫـﺪ. ﻫـﺮ زﻣﺎن ﺷﺎﮔﺮد آن را ﺑﺎ ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﺑﻪ ﭘﺎﯾـﺎن رﺳـﺎﻧﺪ، ﺳﺮﻣﺸـﻖ ﺑﻌـﺪ را ﺑـﻪ او ﺗﻤـﺮﯾﻦ ﻣﯽدﻫﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺗـﺪرﯾﺞ ﻣﻬـﺎرت وي را اﻓـﺰاﯾﺶ دﻫـﺪ. ﻃـﻮﻻﻧﯽ و ﮐﻮﺗـﺎﻫﯽ دوره، ﻣﺤﺼﻮل ﺗﻼش ﻣﺤﺼﻞ از درون و رﻓﻊ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻮاﻧﻊ از ﺑﯿـﺮون اﺳـﺖ و ﺗـﺎرﯾﺦ و زﻣﺎن در آن ﻧﻘﺶ ﻣﺎﻫﻮي و ﻋﻨﺼﺮي اﺻﻠﯽ را ﺑﺎزي ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ«. (ﻫﻤﺎن، 65/)

ﺑﺎﯾﺪ ﮔﻔﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه، ﯾﻌﻨﯽ »ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠﯿﺪي ﺗﺤﻮلﺳـﺎز و ﻧـﻪ ﺗﺎرﯾﺦﮔﺬاري آﯾﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎ« ﻧﮑﺘﻪاي ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄﻣﻞ اﺳﺖ و اﻟﺒﺘﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣـﯽرﺳـﺪ ﮐـﻪ ﻧﻮﻋﯽ ﻋﻘﺐﻧﺸﯿﻨﯽ از ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ ﭘﺎﯾﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎﺷﺪ.

اﻣﺎ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻣﺤﺘـﺮم در اداﻣﻪ، ﻣﺜَﻞ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ را ﻣﺜَﻞ ﻣﺮﺑﯽاي داﻧﺴﺘﻪ اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﮐـﻮدﮐﯽ ﺧـﻂ ﯾـﺎ ﻧﻘﺎﺷـﯽ ﻣﯽآﻣﻮزد ﮐﻪ ﺑﯽﺷﮏ ﺑﺎﯾﺪ در ﺳﯿﺮي ﻣﻌﻘﻮل ﭘﯿﺶ رود و ﻧﻤﯽﺗﻮان اﯾﻦ ﺳﯿﺮ ﻃﺒﯿﻌـﯽ را ﺑﻪ ﻋﮑﺲ در ﻣﻮرد ﮐﻮدﮐﯽ دﯾﮕﺮ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﺪ.

اﻣﺎ ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ اﯾـﻦ ﻗﯿـﺎس، ﻗﯿﺎﺳﯽ ﻣﻊاﻟﻔﺎرق اﺳﺖ. ﺧﻂ و ﻧﻘﺎﺷﯽ ﯾﮏ ﻣﻬﺎرت اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ــ ﺻـﺮف ﻧﻈـﺮ از اﺳﺘﻌﺪادﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ ﮐﻪ در ﮐﻮدﮐﺎن اﺳﺖ ـ ﻫﻤﻪ ﮐﻮدﮐﺎن ﻗﺒﻞ از آﻣـﻮزش ﺧـﻂ و ﻧﻘﺎﺷﯽ ﺑﺎ ﻫﻢ ﯾﮑﺴﺎن اﻧﺪ و از اﯾﻦ رو ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺑﺎﯾﺪ ﺳﯿﺮ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎً ﯾﮑﺴﺎﻧﯽ را ﻃـﯽ ﮐﻨﻨـﺪ. اﻣﺎ ﻧﻪ ﻣﯽﺗﻮان ﻫﻤﻪ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺸﺮي را ﺑﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﮐﻮدﮐﺎن، ﯾﮑﺴﺎن داﻧﺴﺖ و ﻧـﻪ ﻗـﺮآن را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢدﻫﻨﺪه ﯾﮏ ﻣﻬﺎرت در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ.

در اﯾﻨﮑﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﺑﺮاي ﻫﺪاﯾﺖ ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﺧﻂ ﺳﯿﺮي را ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﺮد و ﺑﻪ ﺗـﺪرﯾﺞ ﺑﺪان ﻋﻤﻞ ﮐﺮد، ﺗﺮدﯾﺪي ﻧﯿﺴﺖ؛ اﻣﺎ ﻣﺴﺌﻠﻪ آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣـﺎ ﻫﻤـﻪ ﺟﻮاﻣـﻊ را ﯾﮑﺴـﺎن ﺑﭙﻨﺪارﯾﻢ و ﺑﺮاي ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﻧﺴﺨﻪاي واﺣﺪ ﺑﭙﯿﭽﯿﻢ و ﻓﮑﺮ ﮐﻨﯿﻢ ﮐﻪ ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺴـﺨﻪ، ﺑﯿﻤﺎري ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺟﻮاﻣﻊ را ﺑﻪ ﺗﺪرﯾﺞ ﺑﺮﻃﺮف ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﺟﻮاﻣﻊ ﺑﺎ ﭘﯿﻤـﻮدن دوران ﻋﻤﻞ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻧﺴﺨﻪ، ﺑﻪ ﺳﻼﻣﺘﯽ ﮐﺎﻣﻞ دﺳﺖ ﻣﯽﯾﺎﺑﻨﺪ.

ﻣﻦ ﻣﯽﺧﻮاﻫﻢ در اﯾﻨﺠﺎ ﻣﺜَﻞ دﯾﮕﺮي ﺑﺰﻧﻢ ﮐﻪ ﻓﮑﺮ ﻣـﯽﮐـﻨﻢ اﯾـﻦ ﻣﺜَـﻞ ﺑـﺮاي اﻣـﺮ ﻫﺪاﯾﺖ ﺑﻪ واﻗﻊ ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﺗﺎ ﻣﺜَﻞ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺤﺘﺮم. ﻓﺮض ﮐﻨﯿﺪ ﮐـﻪ دو ﺧﻄﯿـﺐ در ﺻﺪد ﻫﺴﺘﻨﺪ ﺗﺎ ﻫﺮ ﯾﮏ ﻃﯽ دورهاي ﯾﮏ ﻣﺎﻫﻪ ﺑﻪ ﺗﺒﻠﯿﻎ اﻣﻮر دﯾﻨﯽ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ؛ ﯾﮑﯽ، در ﺟﻤﻌﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﻪ ﺛﺮوﺗﻤﻨﺪ و ﻣﺮﻓّﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ و دﯾﮕﺮي، در ﺟﻤﻌﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺎن ﺷﺐ ﺧﻮد ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺘﺎج اﻧﺪ. آﯾﺎ ﻣﯽﺗﻮان در ﻫﺮ دو ﻣـﻮرد از ﯾـﮏ ﺳـﯿﺮ ﺗﺒﻠﯿﻐـﯽ و ﻣﻔـﺎﻫﯿﻢ ﮐﻠﯿـﺪي ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮد؟ اﮔﺮ ﺧﻄﯿﺐ اول ﻣﺮﺗﺐ ﺑﺮ اﯾـﻦ ﻧﮑﺘـﻪ ﺗﺄﮐﯿـﺪ ﮐﻨـﺪ ﮐـﻪ »ﭼـﺮا از ﻣﻮاﻫﺐ اﻟﻬﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﺪ و از روزيﻫﺎي ﺣﻼل ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ ﻧﻤﯽﺷـﻮﯾﺪ« و ﺧﻄﯿـﺐ دوم ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﻨﺪ ﮐﻪ »ﭼﺮا اﻣﻮاﻟﺘﺎن را در راه ﺧﺪا ﻧﻤﯽدﻫﯿﺪ و ﭼﺮا ﻣﺴـﺠﺪ و ﻣﺪرﺳـﻪ و ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن ﻧﻤﯽﺳﺎزﯾﺪ«، آﯾﺎ ﻫﺮ دو، راه را اﺷﺘﺒﺎه ﻧﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ؟ ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺟﻮاﻣﻊ را ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑﺎ ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﺪون ﻣﻬﺎرت ﯾﮑﺴﺎن در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﺑﺮاي ﮐﺴﺐ ﻣﻬﺎرت در ﯾـﮏ اﻣـﺮ، ﻫﻤﮕﯽ ﻧﯿﺎزﻣﻨﺪ ﺧﻂ ﺳﯿﺮ آﻣﻮزﺷﯽ ﯾﮑﺴﺎن اﻧﺪ.

ﺗﻌﯿﯿﻦ ﻣﻌﻨﺎي آﯾﺎت ﺑﺮ اﺳﺎس آﯾﺎت ﻧﺎزل ﺷﺪه ﻗﺒﻠﯽ

ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﮐﺘﺎب ﭘﺎ ﺑﻪ ﭘﺎي وﺣﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ:

»اﯾﻦ روش ﺗﻔﺴﯿﺮي ﭼﻮن ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ زﻣـﺎن و ﺿـﺮورت ﻧـﺰول آﻧﻬـﺎ ﺻـﻮرت ﻣﯽﮔﯿﺮد، ﺻﺤﯿﺢﺗﺮ و ﮐﺎﻣﻞﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. ﺿﻤﻨﺎً ﻣﻌﻨﯽ و ﻣﺮاد ﻫﺮ آﯾـﻪ و ﮐﻠﻤـﻪ ﯾـﺎ ﮔﺮوه آﯾﺎت را ﻧﻪ ﺑﺎ اﺳﺘﻤﺪاد و اﺳﺘﻔﺎده از آﯾﺎت و ﺳﻮرهﻫﺎي ﻧـﺎزل ﺷـﺪه ﺑﻌـﺪي، ﺑﻠﮑﻪ ﺑﺎ ﺗﻌﻤﻖ در ﺧﻮد آﯾﻪ در ﺷﺮاﯾﻂ ﻧﺰول ﻣﺮﺑﻮﻃﻪ و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﻃﯽ ﺷﺪه در زﻧﺠﯿﺮه ﮔﺮوهﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ و آﯾﺎت اﺑﻼغ ﺷﺪه ﻗﺒﻠﯽ ﺑﻪ دﺳﺖ ﻣﯽآورﯾﻢ، اﮔـﺮ ﺑـﻪ اﺑﻬﺎم و اﺷﮑﺎﻟﯽ در ﺗﺸﺨﯿﺺ دﻗﯿﻖ و ﻣﻨﻈﻮر از آﯾﻪ ﺑﺮﺧﻮردﯾﻢ، از ﺟﺮﯾﺎن وﺣﯽ ﺟﻠﻮ ﻧﺰده ﺗﻌﺠﯿﻞ ﻧﻤﯽﮐﻨﯿﻢ و ﺑﻪ ﺳﺮاغ ﺳﻮرهﻫﺎ و آﯾﺎت آﯾﻨﺪه ﻧﻤﯽروﯾﻢ. اﻣﯿﺪوار و ﻣﻨﺘﻈﺮ ﻣﯽﻣﺎﻧﯿﻢ ﺗﺎ ﺗﻨﺰﯾﻞﻫﺎي ﺑﻌﺪي ـ ﻫﻤﺎن ﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺑﺮاي رﺳـﻮل ﻣﮑـﺮم و ﻣﻌﺎﺻـﺮﯾﻨﺶ ﭘﯿﺶ آﻣﺪه اﺳﺖ ـ روﺷﻨﮕﺮي و راﻫﻨﻤﺎﯾﯽ ﻻزم را ﺑﻨﻤﺎﯾﺪ. (ﺑﺎزرﮔﺎن، 10/)

ﯾﮑﯽ دﯾﮕﺮ از ﻃﺮﻓﺪاران ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﻧﯿﺰ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ:

»ﻫﯿﭻ ﮔﺎه ﻣﻔﺴﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺧﻮد اﺟﺎزه ﻧﺨﻮاﻫﺪ داد ﮐﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﯾﮏ آﯾﻪ را ﮐﻪ ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ آﯾﺎت ﻓﺮاوان دﯾﮕﺮي اﺳﺖ، در ﯾﮏ ﻣﻌﻨﺎ ﺑﻪ ﻃﻮر ﻣﺠﺮد از دﯾﮕﺮ ﻣﻌﺎﻧﯽ در ﻧﻈـﺮ ﺑﮕﯿﺮد«.(ده ﮔﻔﺘﺎر در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول، 22/ )

ﭘﯿﺶ ﻓﺮض اﯾﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻣﺤﺘﺮم آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻟﺰوﻣﺎً ﺑﺎﯾﺪ ﻣﺒﻨﺎي ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ از ﻫﺮ ﮔﻮﯾﻨﺪهاي ﻣﺴﺘﻠﺰم ﻓﻬﻢ ﻣﻌﻨﺎي ﺳﺨﻨﺎن ﻗﺒﻠﯽ اش ﺑﺎﺷـﺪ؛ در ﺣـﺎﻟﯽ ﮐـﻪ ﭼﻨـﯿﻦ ﻓﺮﺿـﯽ درﺳﺖ نیست و ﺣﺪاﻗﻞ ﺑﺎﯾﺪ اﯾـﻦ را اﺛﺒـﺎت ﮐـﺮد.

ﭼـﺮا ﺑﺎﯾـﺪ ﭼﻨـﯿﻦ ﺑﺎﺷـﺪ؟ آﯾـﺎ ﻧﻤﯽﺗﻮاﻧﺪ ﻫﺮ ﺳﺨﻨﯽ در ﺑﺴﺘﺮ ﺧﻮدش ﻣﻌﻨﺎ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ؟

ﻇﺎﻫﺮاً ﻧﻈﺮﯾﻪﭘﺮدازان ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻗﺮآن را اﻧﺴﺎﻧﯽ ﻓﺮض ﮐﺮده اﻧﺪ ﮐﻪ از اﺑﺘـﺪاي ﻧﺰول ﻗﺮآن ﺗﺎ اﻧﺘﻬﺎ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ و در ﻫﺮ روز و ﺷﺐ ﺑﺎ آﯾﺎﺗﯽ ﻣﻌﯿﻦ از ﻗﺮآن روﺑﺮوﺳﺖ و در ﺣﺎل رﺷﺪ اﺳﺖ و ﻫﺮ ﯾﮏ از آﯾﺎت، ﻧﺎﻇﺮ ﺑﻪ آﯾﺎت ﻗﺒﻠﯽ اﺳﺖ و آﯾﺎت ﺑﻌﺪي ﺑـﺎ ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ روﺑﺮو ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ ﺗﻤﺎم ﺗﻌﺎﻣﻼت ﻻزم ﺑﺎ آﯾﺎت ﻗﺒﻠﯽ را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ.

اﯾﻦ اﻣـﺮ ﺷﺎﯾﺪ در ﻣﻮرد ﺗﻐﯿﯿﺮ و ﺗﺤﻮﻻﺗﯽ ﮐﻪ ﯾﮏ ﻣﺎده در ﺑﺮاﺑﺮ ﯾﮏ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﻣﯽﭘﺬﯾﺮد ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺎﺷﺪ، اﻣﺎ در ﻣﻮرد اﻧﺴﺎن و ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻧﺴﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﭼﻨﯿﻦ ﺻﺎدق ﻧﯿﺴـﺖ.

ﻣﻮﺿـﻮع اﻧﺴﺎن و ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﯽ و ﻧﻘﺶ ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺄﺛﯿﺮﮔﺬار ﺑـﺮ اﻧﺴـﺎن و ﺟﺎﻣﻌـﻪ اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﺑﺴـﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪهﺗﺮ و ﻣﺘﻔﺎوتﺗﺮ از آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﻓﺮض ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻣﯽرﺳﺪ ﮐﻪ ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﭘﯿﺶﻓﺮضﻫﺎي ﻃﺮﻓﺪاران ﻧﻈﺮﯾـﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول آن اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﻣﻮﺟﻮد در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺳﻮرهﻫـﺎ را ﺣﺘﻤﺎً ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ در ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺒﻞ آﻣﺪه ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮد و ﻧﯿﺰ ﻧﻤﯽﺗﻮان ﺑـﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑﻪ آﻧﭽﻪ ﮐﻪ در ﺳﻮرهﻫﺎي ﺑﻌﺪ آﻣﺪه، ﺗﺒﯿﯿﻦ ﮐﺮد.

آﻧﻬﺎ ﺑﺎﯾـﺪ ﺑـﺮاي ﻫـﺮ دو ﻃـﺮف اﯾـﻦ ﭘﯿﺶﻓﺮض دﻟﯿﻞ اﻗﺎﻣﻪ ﮐﻨﻨﺪ. اﻣﺎ ﻫﯿﭻﮐﺪام از ﻃﺮﻓﯿﻦ اﯾﻦ ﭘﯿﺶﻓﺮض ﻣﺴﻠﻢ ﻧﯿﺴﺖ. اﻣﺎ ﻃﺮف اول، ﻫﻤﯿﺸﻪ اﯾﻦﻃﻮر ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﻣﻔﺎﻫﯿﻢ ﯾﮏ ﺳﻮره ﺑﺎ آﻧﭽﻪ در ﺳﻮرهﻫﺎي ﻗﺒﻞ آﻣﺪه ﺗﺒﯿﯿﻦ ﺷﻮد، ﺑﻠﮑﻪ ﻓﺮض اﺻﻠﯽ ﺑﺮ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ ﮐﻼم ﮔﻮﯾﻨـﺪه در ﻫﺮ ﯾﮏ از ﺳﺨﻨﺎﻧﺶ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ از دﯾﮕﺮي اﺳﺖ، ﺧـﻮد داراي ﻣﻌﻨـﺎي ﻗﺎﺑـﻞ ﻓﻬﻢ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن است و ﻧﺒﺎﯾﺪ ﻣﺴﺘﻠﺰم آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺐ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ آﻧﻬﺎ ﻫﻤﻪ ﺳﺨﻨﺎن ﻗﺒﻠﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪه را ﻧﯿﺰ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﯿﺮد.

ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﺿﺮورﺗﯽ ﻧﺪارد ﮐﻪ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ آﯾـﻪ ﻫﻔﺘﻢ ﺳﻮره ﺣﻤﺪ ﺑﻪ ﺳﻮرهﻫﺎي ﻧﺎزل ﺷﺪه ﻗﺒﻠﯽ ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﮐﻨﯿﻢ. اﯾﻦ آﯾﻪ ﺻـﺮف ﻧﻈـﺮ از ﻫﺮ آﯾﻪ دﯾﮕﺮي، ﺧﻮدش داراي ﻣﻌﻨﺎي ﺑﺴﯿﺎر روﺷﻦ ﺑﺮاي ﻣﺨﺎﻃﺒﺎﻧﺶ اﺳﺖ. از ﻃـﺮف دﯾﮕﺮ، ﭼﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ دارد ﮐﻪ ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺑﻌﺪاً ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ را ﺑﮕﻮﯾﺪ ﮐﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﯿﺸـﺘﺮي را در ﻣﻮرد ﺳﺨﻨﺎن ﻗﺒﻠﯽاش اراﺋﻪ ﮐﻨﺪ. آﯾﻪ ﻫﻔﺘﻢ ﺳﻮره ﺣﻤﺪ ﺑﺮاي ﻫﻤـﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒـﺎن، ﺻـﺮف ﻧﻈﺮ از ﻫﺮ آﯾﻪ دﯾﮕﺮ داراي ﻣﻌﻨﺎي روﺷﻦ اﺳﺖ. اﻣﺎ ﺧﺪاوﻧﺪ در آﯾﺎت دﯾﮕﺮي از ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺑﯿﺎن ﻣﺼﺎدﯾﻖ ﺳﻪ ﮔﺮوه ﻧﺎم ﺑﺮده ﺷﺪه در اﯾﻦ آﯾﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻧـﻮﻋﯽ ﻣﻔﺴـﺮِ آﻧﻬﺎﺳﺖ.

ﺗﻮﺿﯿﺢ آﻧﮑﻪ ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از ﯾﮏ ﮔﺰاره، ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ را اﺳﺘﻨﺒﺎط ﮐﻨﯿﻢ و در ﻋﯿﻦ ﺣـﺎل، ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﻫﻤﺎن ﮔﺰاره ﺑﺎ ﮔﺰاره ﯾﺎ ﮔﺰارهﻫـﺎي دﯾﮕـﺮي ﻣﻌـﺎﻧﯽ ﺟﺪﯾـﺪي را ﮐﺸﻒ ﮐﻨﯿﻢ. در اﯾﻨﺠﺎ ﻓﺮﻗﯽ ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺰاره دوم ﻗﺒﻞ از ﮔﺰاره اول از ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﯾﺎ ﺑﻌﺪ از آن. ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﺮ ﮔﺰاره ﺑﺮاي ﺧﻮد دارد، ﻣﻌﻨﺎﯾﯽ ﺳﺎده اﺳـﺖ. اﻣﺎ از ﺗﺮﮐﯿﺐ ﮔﺰارهﻫﺎ، اﺳﺘﺪﻻل ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ و از اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺐ، ﮔـﺰاره ﺳـﻮﻣﯽ ﺑـﻪ وﺟﻮد ﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ آن ﻧﺘﯿﺠﻪ دو ﮔﺰاره ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ اﺳﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻧﻤـﯽﺗـﻮان ﻣﻔﺴـﺮ را از ﮐﺸﻒ و اﻇﻬﺎر ﻣﻌﻨﺎي ﺟﺪﯾﺪ ﮐﻪ ﺣﺎﺻﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﮔﺰاره ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎ ﮔﺰاره دﯾﮕـﺮ اﺳـﺖ ﺑﺎزداﺷﺖ؛ ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺰاره دوم ﺳﺎلﻫﺎ ﺑﻌﺪ، از ﮔﻮﯾﻨﺪه ﺻﺎدر ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ.

اﺷﮑﺎل ﺑﻪ روش ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﺼﺤﻔﯽ

ﯾﮑﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻃﺮﻓﺪار ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿـﺐ ﻧـﺰول در اﺷـﺎره ﺑـﻪ ﻋﻼﻣـﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ و روش ﺗﻔﺴﯿﺮي اﯾﺸﺎن ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ:

»ﮔﺎﻫﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮي ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺑﺘﺪاﯾﯽ و ﺳﻄﺤﯽ و ﻟﻐـﻮي ﺑﺴـﻨﺪه ﮐﺮده و ﺗﺒﯿﯿﻦ آن را ﺑﻪ آﯾﻨﺪه ﻣﻮﮐﻮل ﮐﺮده اﻧﺪ. در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﺨﺎﻃﺐ ﻣـﯽﺗﻮاﻧـﺪ ﻣﻌﺘﺮض ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﭼﻪ ﺳﺒﮏ ﺗﻔﺴﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮ در آن ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﻻزم ﺑﺮاي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ را در ﺟﺎي ﺟﺎي ﺳﻮره ﻫﺎ ﻧﺪارد«.

ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه دﯾﮕﺮي ﺑﺎ اﺷﺎره ﺑﻪ ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ:

»ﺑﺮﺧﯽ ﻣﻔﺴﺮان ﮐﻪ ﺑﻪ روش ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧﺪ، ﺑﺮاي ﺗﻔﺴﯿﺮ ﯾﮏ آﯾﻪ ﯾﺎ ﯾﮏ واژه در ﯾﮏ آﯾﻪ از آﯾﺎﺗﯽ اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﻧﺪ ﮐﻪ آن آﯾﻪ ﺑﻌﺪ از آﯾﻪ ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﻧﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ. در اﯾﻨﺠﺎ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﻃﺮح اﺳﺖ ﮐﻪ آﯾﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐـﻪ اﯾـﻦ آﯾﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ آن را ﺗﻠﻘّﯽ ﻓﺮﻣﻮده و ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ، اﯾﻦ آﯾﻪ ﺑﻪ ﺗﻨﻬـﺎﯾﯽ واﺿﺢ و روﺷﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ ﯾﺎ ﻧﻪ؟ اﮔﺮ اﯾﻦ آﯾﻪ در ﻋﺼﺮ ﻧﺰول ﺑﺮ ﻣﺮدم ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و ﻻزم ﺑﺎﺷﺪ ﺑﺮاي درك ﻣﻌﻨﺎي آن ﺻﺒﺮ ﮐﻨﻨﺪ ﺗﺎ آﯾﺎت دﯾﮕـﺮي ﮐـﻪ ﺑﯿـﺎﻧﮕﺮ ﻣﻌﻨﺎي آن اﺻﻄﻼﺣﺎت ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻧﺎزل ﺷﻮد، ﻣﺴﺘﻠﺰم آن اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﻣﺨﺎﻃـﺐ ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ ﻣﺪﺗﯽ در ﺑﻼﺗﮑﻠﯿﻔﯽ و ﺑﺪون ﻓﻬﻢ ﻣﻘﺼﻮد وﻗﺖ را ﺑﮕﺬراﻧﺪ ﺗﺎ ﻣﮕـﺮ آﯾـﻪاي ﻧـﺎزل ﺷﻮد و او ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از آن ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي آﯾﻪاي ﮐﻪ ﻗﺒﻼً ﻧﺎزل ﺷﺪه دﺳـﺖ ﭘﯿـﺪا ﮐﻨﺪ«. » (ﻫﻤﺎن، «24-25/)

اي ﮐﺎش در ﻫﻤﯿﻦ ﯾﮏ ﻣﻮرد ﮐﻪ از ﺗﻘﻮا و ﻣﺘّﻘﯿﻦ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ، (رك: ﻫﻤﺎن، 22/، )ﺑﺤﺚ ﮐﺎﻣﻠﯽ ﺻﻮرت ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ ﺗﺎ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻪ ﺣﺴﻦ و ﻧﯿﮑـﻮﯾﯽ ﺗﻔﺴـﯿﺮ ﺗﺮﺗﯿﺒﯽ ﭘﯽ ﻣﯽﺑﺮد و در آن ﺻﻮرت ﻧﯿﺎزي ﺑﻪ ﺑﯿﺎن اﯾﻦ ﻫﻤﻪ ادﻟّﻪ و ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻧﺒﻮد!

در اﯾﻨﺠﺎ ﮐﺎر ﻋﻼﻣﻪ در ﺗﺒﯿﯿﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت ﻗﺮآﻧﯽ داراي اﺷﮑﺎل داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳـﺖ، اﻣﺎ ﻣﻌﻠﻮم ﻧﯿﺴﺖ ﮐﻪ ﮐﺎر اﯾﺸﺎن دﻗﯿﻘﺎً داراي ﭼﻪ اﺷﮑﺎﻟﯽ اﺳﺖ.

ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ ﻣﺘّﻘﯿﻦ در ﺳﻮره ﻗﻠﻢ، وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺘّﻘـﯿﻦ ﺳـﻮرة ﺑﻘـﺮه را ﻧﺪارﻧـﺪ، اﻣـﺎ ﻣﻌﻠـﻮم ﻧﯿﺴـﺖ ﮐـﻪ ﭼـﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎﯾﯽ دارﻧﺪ! در ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮي ﮐﻪ ﻣﻔﺴﺮان از »ﺷﻔﻊ« و »وﺗﺮ« ﻋﺮﺿﻪ ﮐـﺮده اﻧـﺪ ﻧﯿﺰ اﺷﮑﺎﻻﺗﯽ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ، اﻣﺎ اي ﮐﺎش ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول، ﻣﻌﻨﺎي ﺷﻔﻊ و وﺗﺮ ﭼﯿﺴﺖ.

در ﻣﺠﻤﻮع در اﯾﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ، ﺣﺘﯽ ﯾﮏ ﻣـﻮرد ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺪه ﮐﻪ ﺧﻮاﻧﻨﺪه ﺑﻪ وﺿﻮح درﯾﺎﺑﺪ ﮐﻪ اﯾﻦ ﺳﺒﮏ از ﺗﻔﺴﯿﺮ ﭼﻪ ﭼﯿﺰ ﺣﻞ ﻧﺸﺪه اي را ﺣﻞ ﻣﯽﮐﻨﺪ.

در ﻣﻮرد ﺗﻔﺴﯿﺮ آﯾﻪ ﻫﻔﺘﻢ ﺳﻮره ﻣﺒﺎرﮐﻪ ﺣﻤﺪ ﺑﯿﻦ ﻓﻬﻢ ﻣﻌﻨﺎي ﯾﮏ آﯾـﻪ و ﺗﻮﺿـﯿﺢ ﺑﯿﺸﺘﺮ در ﻣﻮرد ﻣﺼﺎدﯾﻖ آن اﺷـﺘﺒﺎه ﮐـﺮده اﺳـﺖ. ﻫـﯿﭻﮔـﺎه ﻣﻔﺴـﺮاﻧﯽ ﭼـﻮن ﻋﻼﻣـﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺗﺒﯿﯿﻦ آﯾﻪ

صِراطَ الَّذينَ أَنعَمتَ عَلَيهِم غَيرِ المَغضوبِ عَلَيهِم وَلَا الضّالّينَ

راه کسانی که آنان را مشمول نعمت خود ساختی؛ نه کسانی که بر آنان غضب کرده‌ای؛ و نه گمراهان.

ﺑﻪ آﯾﺎﺗﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ(ﻧﺴﺎء69/)

وَمَن يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذينَ أَنعَمَ اللَّهُ عَلَيهِم مِنَ النَّبِيّينَ وَالصِّدّيقينَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحينَ  وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفيقًا

و کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند، همنشین کسانی خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده؛ از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان؛ و آنها رفیق های خوبی هستند!

اﺷـﺎره ﻣﺪﻋﯽ ﻧﺸﺪه اﻧﺪ ﮐﻪ ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن اوﻟﯿﻪ ﺑﺮاي ﻓﻬﻢ ﻣﺮاد ﺧﺪاوﻧﺪ از آﯾﻪ ﻫﻔﺘﻢ ﺳﻮره و اﻟﺮﱠﺳﻮلَ داﺷﺘﻨﺪ ﺗﺎ آﯾﻪ 69 ﺳﻮره ﻧﺴﺎء ﻧﺎزل ﺷﻮد. بلکه آیه هفتم سوره حمد، صرف نظر از آیات دیگر نیز برای آنها معنا داشت و معنایش هم قابل فهم بود. اما آیات بعدی در بیان مصادیق، کمک بیشتری می‌کند.

اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ از رواﯾﺎت در اﺛﺒﺎت ﺿﺮورت روش ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول

اﺳﺘﺎد ﺣﮑﯿﻢ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ: ﻣﺠﻠﺴﯽ، (89/48)

»رواﯾﺖ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم

«ﻟﻮ أنّ اﻟﻨّﺎس ﻗَﺮَأوا اﻟْﻘُﺮآنَ ﮐَﻤﺎ أَﻧْﺰَلَ اﷲُ ﻣـﺎ اﺧﺘﻠـﻒ اﺛﻨـﺎن»

اگر مردم قرآن را آن گونه که نازل شده بخوانند، هیچ اختلافی بین دو نفر پدید نمی آید

ﯾﮑﯽ از دﻻﯾﻞ دﻗﺖ در ﺳﯿﺮ ﻧﺰول ﻗﺮآن و ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑـﻪ ﺗﺄﻣـﻞ دوﺑﺎره ﻫﻤﺮاه ﺑﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﺰول آﯾﺎت اﻟﻬﯽ و ﻧﺸﺎﻧﺪن ﺧﻮد در ﺟﺎي ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن آن روز ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ و درﯾﺎﻓﺖ اﯾﻦ ﺳﯿﺮ اﺳﺖ.( ﻫﻤﺎن، 61/)

اﯾﻦ رواﯾﺖ ﺑﺮ ﻓﺮض ﺻﺤﺖ ﺳﻨﺪ، ﺗﺼﺮﯾﺢ در اﯾﻦ اﻣﺮ ﻧـﺪارد ﮐـﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﭘﯿـﺎﻣﺒﺮ اﮐﺮم(ص) ﻗﺮاﺋﺖ و ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺮآن ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺑﺎﺷﺪ، ﺑﻠﮑﻪ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﻨﻈﻮر اﯾﻦ ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺪون ﮐﻢ و ﮐﺎﺳﺖ ﺑﺨﻮاﻧﺪ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﺻﻮرت ﻣﻨﻈﻮر آن اﺳـﺖ ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺟﻤﻊآوري ﻫﻤﻪ آﻧﭽﻪ ﻧﺎزل ﺷﺪه ﺗﺄﮐﯿﺪ ورزد.

ﻋﻼوه ﺑﺮ آﻧﮑﻪ اﯾـﻦ رواﯾـﺖ ﺑـﻪ ﻫﻤـﺮاه ﺑﺮﺧﯽ رواﯾﺎت دﯾﮕﺮ اﺣﺘﻤﺎﻻً ﺟﻌﻠﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻫﺪف ﺟﻌﻞﮐﻨﻨﺪﮔﺎن آن ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ اﻟﻘﺎ ﮐﻨﻨﺪ ﻗﺮآن ﻣﻮﺟﻮد ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ »ﻣﺎ اﻧﺰل اﻟﯿﻪ« ﻧﯿﺴﺖ، ﻫﻤﺎن ﻃﻮر ﮐﻪ اﻟﻘﺎي اﯾـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ در رواﯾﺖ ﺑﻌﺪي؛

«ﻟَﻮ ﻗَﺪ ﻗَﺮأ اﻟﻘُﺮآنَ ﮐﻤﺎ أﻧﺰل ﻷﻟْﻔﯿﺘﻨﺎ ﻓﯿﻪ ﻣﺴﻤﯿﻦ»

اگر قران را انگونه که نازل شده خوانده شود، نشانه های ما را در ان خواهید یافت.

از ﭘﺮده ﺑﺮون اﻓﺘﺎده اﺳﺖ.

ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺤﺘﺮم در ﻣﻮرد رواﯾﺘﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ اﻣﺎم ﺑﺎﻗﺮ(ع) ﻧﺴـﺒﺖ داده ﺷـﺪه ﮐـﻪ؛(ﮐﻠﯿﻨﯽ، 228/1)

«ﻣـﺎ أَﺣﺪ ﻣﻦَ اﻟﻨﱠﺎسِ أَﻧﱠﻪ ﺟﻤﻊ اﻟْﻘُﺮْآنَ ﮐُﻠﱠﻪ ﮐَﻤﺎ أُﻧْﺰِلَ إِﻻّ ﮐَﺬﱠاب و ﻣﺎ ﺟﻤﻌـﻪ و ﺣﻔﻈَـﻪ ﮐَﻤاﻧَﺰﱠﻟَﻪ اﻟﻠﱠﻪ ﺗَﻌﺎﻟَﻰ إِﻻّ ﻋﻠﯽ ﺑﻦُ أَﺑِﯽ ﻃَﺎﻟﺐٍو اﻷَﺋﻤﮥُ ﻣﻦْ ﺑﻌﺪه»

هر یک از مردم بجز علی ابن ابیطالب و امامان بعد از او ادعای جمع و حفظ کردن قران بر اساس انچه خداوند نازل کرده را داشت، دروغگو است.

ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

«ﺣﻤﻞ ﻟﻔﻆ »ﮐﻤﺎ اﻧﺰل« ﺑﺮ ﻣﻔﻬﻮم ﮐﺎﺳﺘﯽ و ﻧﻘﺼﺎن ﻧﯿﺎز ﺑﻪ ﻣﻘﺪﻣﺎت ﺧﺎرﺟﯽ دارد«. (ده ﮔﻔﺘﺎر در ﺗﻔﺴﯿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول، 63/ )در اﯾﻨﺠﺎ ﮐﺴﯽ ﻣﯽﺗﻮاﻧﺪ اﯾﻦ ﻗﺮﯾﻨﻪ را ﻧﺸﺎن دﻫﺪ و آن ﮐﻠﻤﻪ »ﮐﻠّﻪ« ﻗﺒـﻞ از ﻋﺒـﺎرت «ﮐﻤﺎ أﻧﺰل» اﺳﺖ. ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺤﺘﺮم ﻣﺪﻋﯽ ﺷﺪه اﺳـﺖ ﮐـﻪ اﺻـﻄﻼح »ﮐﻤـﺎ اﻧـﺰل« در رواﯾﺖ »ﻟﻮ ﻗﺪ ﻗﺮأ اﻟﻘﺮآن ﮐﻤﺎ أﻧﺰل ﻷﻟﻔﯿﺘﻨـﺎ ﻓﯿـﻪ ﻣﺴـﻤﯿﻦ« ﻋﯿﺎﺷـﯽ، 13/1؛ (ﻣﺠﻠﺴـﯽ، 115/89 ) ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول اﺳﺖ. اﯾﺸﺎن در اﯾﻦ ﺑﺎره ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

«اﻣﺎم ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ: » ﻻﻟﻔﯿﺘﻨﺎ ﻓﯿﻪ» ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎ را در ﻗﺮآن ﺧﻮاﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ و ﻧﻤـﯽﻓﺮﻣﺎﯾـﺪ »اﺳﻤﺎء ﻣﺎ را ﺧﻮاﻫﯽ ﯾﺎﻓﺖ« و در واﻗﻊ ﻟﻔﻆ »ﻣﺴﻤﯿﻦ« ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ ﺧﺼﻮﺻﯿﺎت و ﺣﺎﻟﺖ ﯾﺎﻓﺘﻦ اﻫﻞ ﺑﯿﺖ: در ﻗﺮآن »ﮐﻤﺎ أﻧﺰل« است . ﺑﻨﺎﺑﺮاﯾﻦ ﻣﯽﺗـﻮان ﮔﻔـﺖ ﻟﻔـﻆ »ﻣﺴﻤﯿﻦ« در اﯾﻨﺠﺎ اﺻﻼً ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي اﺳﻢ ﻣﺼﻄﻠﺢ »ﻧﺎم« ﻧﯿﺴـﺖ، ﺑﻠﮑـﻪ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﻧﺸﺎﻧﻪ اﺳﺖ و ﻣﻌﻨﺎي ﮐﻼم اﻣﺎم آن اﺳﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ آن ﮔﻮﻧـﻪ ﮐـﻪ ﻧـﺎزل ﺷﺪه اﺳﺖ، ﯾﻌﻨﯽ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد، ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺎ اﻫـﻞ ﺑﯿـﺖ:را در آن ﺧﻮاﻫﯿﺪ ﯾﺎﻓﺖ«. (ﻫﻤﺎن، 64/)

ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﺤﺘﺮم در اداﻣﻪ ﺑﺮاي ﺗﺄﯾﯿﺪ ﺑﺮداﺷﺖ ﺧﻮد از رواﯾﺖ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ:

»اﮔﺮ ﻣﺤﻘﻖ اﻧﺪك آﺷﻨﺎﯾﯽ ﺑﺎ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻗﺮآﻧﯽ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ، ﻣﺘﻮﺟﻪ آن ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ ﮐﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﺘﻌﺎل در ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ اﺳﺎﺳﺎً ﺑﻪ آوردن اﺳﻤﺎء اﻓـﺮاد ﻧﯿﺴـﺖ، ﺑﻠﮑـﻪ ﻫﺪف ﺑﯿﺎن ﺣﻘﺎﯾﻖ اﺳﺖ و اﻓﺮاد ﺑﺴﯿﺎر زﯾﺎدي ﻫﺴـﺘﻨﺪ ﮐـﻪ ﻗـﺮآن ﮐـﺮﯾﻢ از آﻧﻬـﺎ و اﻋﻤﺎﻟﺸﺎن ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ، اﻣﺎ اﺳﻤﯽ از آﻧﻬﺎ ﺑﻪ ﻣﯿﺎن ﻧﯿﺎورده اﺳﺖ و در واﻗﻊ ﺗﻨﻬﺎ ﺑـﻪ ﺑﯿﺎن ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﯾﺸﺎن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ.

چنان که از میان چندین هزار پیامبری که خداوند متعال به سوی خلق فرستاده است، تنها نام عده معدودی از ایشان را در قرآن کریم آورده و خطاب به پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:

«مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنا عَلَیْکَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُص‏»

احوال بعضی را بر تو حکایت کردیم و برخی را نکردیم

نیاوردن نام ایشان یا نقل نکردن قصص آنها دلیل بر نبودن آنها و یا نقص قرآن کریم نخواهد بود.» (همان، /65)

در اﯾﻨﺠﺎ ﭼﻨﺪ ﻧﮑﺘﻪ را ﯾﺎدآور ﻣﯽﺷﻮم: اول آﻧﮑﻪ ﺑﺎ ﻫﻤﻪ اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﺎﺗﯽ ﮐﻪ ﻧﻮﯾﺴـﻨﺪه ﻣﺤﺘﺮم آورد ﺗﺎ اﺛﺒﺎت ﮐﻨﺪ ﮐﻪ اﮔﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻧﺰول ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد، ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎي اﻫـﻞ ﺑﯿﺖ:را در ﻗﺮآن ﺧﻮاﻫﺪ ﯾﺎﻓﺖ، ﺟﺎي اﯾﻦ ﺳﺆال وﺟﻮد دارد ﮐﻪ ﮐﺴﯽ ﺑﭙﺮﺳﺪ: ﭼﺮا اﮔﺮ ﻗﺮآن ﺑﻪ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﻓﻌﻠﯽ ﺧﻮاﻧﺪه ﺷﻮد، ﻧﻤﯽﺗﻮان ﻧﺸﺎﻧﻪﻫـﺎي اﻫـﻞ ﺑﯿـﺖ:را در آن ﯾﺎﻓﺖ؟ دوم آﻧﮑﻪ اﯾﻦ اﻇﻬﺎر ﻧﻈﺮ اﯾﺸﺎن ﮐﻪ در ﻗﺮآن ﺑﻪ ﻧﺎم ﺑﺮدن از اﻓﺮاد اﻫﺘﻤﺎﻣﯽ ﻧﺸﺪه اﺳﺖ، ﻋﻤﻮﻣﯿﺖ ﻧﺪارد. ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ در ﺑﯿﺎن داﺳﺘﺎن ﺑﻨﯽاﺳﺮاﺋﯿﻞ، 136 ﺑـﺎر از ﺣﻀـﺮت ﻣﻮﺳﯽ(ع) ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ! ﺳﻮم آﻧﮑﻪ ﻗﺮآن ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﺪ ﮐﻪ از ﺑﺮﺧﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮﯾﻢ و از ﺑﺴﯿﺎري ﻧﺎم ﻧﻤﯽﺑﺮﯾﻢ! ﺑﻠﮑﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ داﺳﺘﺎن ﺑﺮﺧﯽ را ﻣﯽﮔﻮﯾﯿﻢ و داﺳﺘﺎن ﺑﺮﺧﯽ را ﻧﻤﯽﮔﻮﯾﯿﻢ. ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﮔﺮ از آﻧﻬﺎ ﻧﺎﻣﯽ ﺑﺮده ﻧﺸـﺪه، داﺳـﺘﺎﻧﯽ ﻧﯿـﺰ ذﮐـﺮ ﻧﺸـﺪه اﺳﺖ. اﻣﺎ اﯾﻨﮑﻪ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ »ﻧﯿﺎوردن ﻧﺎم اﯾﺸﺎن و ﯾﺎ ﻧﻘﻞ ﻧﮑـﺮدن ﻗﺼـﺺ آﻧﻬـﺎ دﻟﯿﻞ ﺑﺮ ﻧﺒﻮدن آﻧﻬﺎ و ﯾﺎ ﻧﻘﺺ ﻗﺮآن ﮐﺮﯾﻢ ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺑﻮد« ﻣﺎ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ اﯾﺸﺎن ﮐﺎﻣﻼً ﻣﻮاﻓﻘﯿﻢ، اﻣﺎ اﯾﻦ اﻣﺮ ﭼﮕﻮﻧﻪ ادﻋﺎي اﯾﺸﺎن را در ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﺒﯿﯿﻦ رواﯾﺖ ﺛﺎﺑﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ؟!

ادامه دارد….

ﻣﺤﻤﺪﮐﺎﻇﻢ ﺷﺎﮐﺮ

داﻧﺸﯿﺎر ﮔﺮوه ﻋﻠﻮم ﻗﺮآن و ﺣﺪﯾﺚ داﻧﺸﮕﺎه ﻗﻢ