درس هایی از پدافند غیر عامل و پدافند عامل-16

درس هایی از پدافند غیر عامل و پدافند عامل-16

تهدیدات  طبیعی

سونامي

يكي ديگر از تهديدات طبيعي كه مي ‏تواند تأسیسات طبقه ‏بندي ‏‏شده را مورد مخاطره قرار دهد سونامي است.  لغت تسونامي (به فارسي:  سونامي) كه از زبان ژاپني منشأ مي‏‏‏‏گيرد تركيبي از دو كلمه تسو به معني مايع و نامي به معني موج و در تركيب به معني «موج دريا» و يك واژه اختصاصي براي توصيف امواجي است كه بر اثر اعمال نيروهاي ناگهاني در آب به وجود مي‏‏‏‏ آيند.  از آن‏جا ‏كه بسياري از سونامي‏ ها در كرانه ‏هاي ژاپن رخ مي‏‏‏‏دهد، اين لغت از زبان ماهي‌گيران ژاپني گرفته شده كه معادل آن در فارسي، زلزله دريايي، زلزلاب، آب لرزه، آب تاز و دريا لرزه است.

سونامي چگونه ايجاد مي‏‏شود؟

امواج سونامي بر اثر يك ضربه ناگهاني در عمق اقيانوس مثل وقوع زمين لرزه، لغزش قطعات پوسته زمين، بروز آتش فشان در عمق درياها، انفجارات اتمي يا حتي برخورد شديد يك شهاب سنگ بر پوسته زمين به وجود مي‏‏‏‏ آيند كه توده‏ هاي آب را از توازن و تعادل خود خارج ساخته و انرژي آن را به صورت يك موج غول آسا گسترش مي‏‏‏‏دهند.  علاوه بر اين سونامي مي‏‏‏‏تواند بر اثر جابه جا‌شدن توده ‏هاي عظيم گل درعمق دريا يا تغييرات جوي توليد شود، اما مهم‏ترين عامل وقوع اين پديده حركت صفحات و ايجاد امواج زلزله است.  امواج سونامي امواجي با طول موج بسيار بلند هستند و تا زماني كه يك سونامي از اعماق اقيانوس عبور ميكند طول موج آن از 100 كيلومتر فراتر ميرود اما از آن‏جا ‏كه ارتفاع اين امواج تنها چند دسيمتر است به همين دليل نشاني از اين امواج پرقدرت در سطح اقيانوس به چشم نميخورد.  وقتي كه اين موج به ساحل كه عمق آن خيلي كم است مي‏‏‏‏رسد سرعت آن كاهش مي‏‏‏‏يابد اما مقدار آب و انرژي توليد شده ثابت مي‏‏‏‏ماند.  بنابراين جهت انتقال انرژي با توجه به كاهش سرعت موج، ارتفاع موج زياد (تا 50 متر) مي‏‏شود.  بايد اين نكته را در نظر داشت كه شكل كرانه‏ هاي ساحلي، فرم جزاير منطقه يا‏ دهانه رودخانه ‏ها و خليج ‏ها بر قدرت و شكل سونامي تاثيرگذار بوده و آن را تغيير ميدهد.

احتمال وقوع سونامي در سواحل ايران هم وجود دارد؟

براي وقوع پديده سونامي چند شرط از قبيل وجود زمين لرزه در مقياس بزرگ، وقوع زمين لرزه در كف دريا، حركت گسل‏ هاي كف دريا يا اقيانوس به شكل عمودي مورد نياز است به طوري كه بخشي ازكف دريا بالا آمده و مي‏‏تواند حجم زيادي ازآب را جابه جا كند.  در درياي عمان ما با پديده‏ اي روبه‏ رو هستيم كه طي آن يك پوسته اقيانوسي به زير پوسته مكران (شامل ايران و پاكستان) رانده مي‏‏شود و بنابراين در اين ناحيه بيش‏ترين امكان براي وقوع زمين لرزه‏اي ‏شديد و در نتيجه جابه جايي آب كف دريا و رخداد پديده‏اي همانند سونامي در تمامي نقاط ساحل مكران وجود دارد.  آثار تاريخي به جا مانده نشان مي‏‏‏‏دهد كه در منطقه مكران زلزله‏ هاي بزرگي رخ داده كه طي آن بندري به نام صيراف تماما به زيرآب رفته است.  اين مكان هم اكنون جز آثار باستاني در نزديكي عسلويه است.  با اين حال مطالعات نشان مي‏‏‏‏دهد كه امكان وقوع سونامي در درياي عمان به مراتب بيش‏تر از خليج‌فارس است چرا كه خليج‌فارس به‌دليل برخورداري از عمق كم، نميتواند بالقوه با چنين خطري مواجه باشد.  اين در حالي است كه منطقه درياي خزر بيش از خليج‌فارس در معرض تهديد است و وجود گسل ‏هاي بسيار بزرگ و عمق بسيار زياد آن احتمال وقوع زلزله و بروز سونامي را افزايش مي‏‏‏‏دهد.

چگونه مي‏‏‏‏توان با سونامي مقابله كرد؟

اگر حريم درياها به عنوان اراضي ملي شناخته شوند و از تملك شخصي در اين مناطق جلوگيري شده و جنگل‏ها و فضاي سبز اطراف آن‌ها ‏‏قرباني ساخت و سازهاي بشري نشود احتمال وقوع حوادث زيان‏بار به حداقل خواهد رسيد.  از سوي ديگر قبل از انجام هرگونه پروژه‏اي مي‏‏‏‏بايست در ابتدا مطالعات اوليه در مورد اين مسئله كه چه ناحيه ‏اي مي‏‏‏‏تواند در زمان وقوع پديده سونامي امن‌تر باشد انجام شده و سواحل با اين ديدگاه پهنه‌بندي شوند.  با توجه به آن‏كه ‏امواج ثبت شده توسط زلزله نگارها و حتي خود لرزش زلزله خيلي زودتر از اين امواج غول‌پيكر به ساحل رسيده و آثار خود را بر جا مي‏‏‏‏گذارند، با كمي درايت مي‏‏‏‏توان با اطلاع به موقع مردم براي نجات جان آنان اقدام كرد كه در اين ارتباط نصب سيستم‏هاي هشداردهنده در مناطق شمال و جنوب كشور ضروري است چرا كه اين سيستم ‏ها و دستگاه ‏هاي لرزه‌نگار، امواج زمين لرزه را در دقايق اوليه زمان وقوع تشخيص و هشدار مي‏دهند تا ساكنين قبل از وقوع هر فاجعه‏ اي ‏اين مناطق را تخليه كنند.

علامت سونامي چيست و در هنگام وقوع آن چه كنيم؟

اين امواج ابتدا آب سواحل دريا را به سوي خود باز ميكشد سپس با ارتفاع بلندي به سوي ساحل حمله‌ور مي‏شوند.  دليل ايجاد چنين حالتي در حقيقت رفتار بستر كف دريا در برابر امواج زلزله است.  در ابتدا حالتي شبيه به بهمن در زير دريا به وقوع مي‏‏‏‏پيوندد و بر اثر جابه ‏جايي عظيم رسوبا‏ت كه بر اثر زلزله به روي دامنه رشته كوه‏ هاي زير دريا حركت مي‏‏‏‏نمايد، در محل وقوع خود ايجاد يك خلا عظيم نموده و آب اقيانوس را بسوي خود مي‏‏‏‏كشد و سپس به سرعت آبي كه در محل انباشته مي‏‏شود را به ‏سوي ساحل باز ميگرداند.

(www. creaturescom. blogdoon. com)

آن‏چه بيش از هر چيزي در سونامي مي‏‏‏‏تواند باعث خسارت شود بي‌اطلاعي است.  در حقيقت بهت و حيرت مردم و عدم آشنايي و آگاهي از عمل‏كرد، خصوصيات و نحوه وقوع اين حادثه است كه بيش‏ترين خسارت را به وجود مي‏‏‏‏ آورد.  مردم با عقب رفتن سريع آب كه موجب خشك‌شدن ساحل به مدت چند ثانيه تا چند دقيقه مي‏‏شود آن‏چنان مبهوت مي‏‏‏‏گردند كه به جاي فرار به سوي ارتفاعات به سمت ساحل مي‏‏‏‏روند تا علت عقب رفتن بي‌دليل آب را ببينند و درست همين لحظه است كه با ديدن صحنه وحشتناك، مبهوت ديواره‏اي از آب به ارتفاع تا پنجاه متر ميشوند كه به علت رسوبا‏ت كف دريا سياه به نظر ميرسد و با سرعت تا هشتصد كيلومتر در ساعت مي‏‏‏‏تواند در اقيانوس سرعت داشته باشد و اين‏گونه زمان را براي فرار از دست مي‏‏‏‏دهند.  هرچند احتمال روي‌دادن اين پديده در درياي خزر و خليج‌ فارس كم است، اما يادتان باشد كه بيش‏تر ساكنين و توريست‏ هايي كه در ساحل درياي تايلند جان باختند هم مطمئنا از سونامي چيزي نشنيده بودند و آن را قبلاً در كشورشان تجربه نكرده بودند، بنابراين در صورتي كه در كنار دريا زلزله احساس نموديد به سرعت از ساحل دور شويد و در ارتفاعات پناه بگيريد و با پايين رفتن يك‏باره آب دريا در عرض چند ثانيه براثرسونامي فريب نخوريد و دچار حيرت نشويد) ‏

سيل

يكي ديگر از تهديدات طبيعي سيل است كه از عوامل تخريب و سست نمودن تأسیسات و حصارهاي محيطي و سيستم ‏هاي حفاظتي آن است و غالباً علت وقوع آن بارش شديد باران در اراضي و مناطقي است كه خاك آن قدرت جذب آب را ندارد يا به سبب طغيان آب رودخانه‏ ها بر اثر ريزش باران‏هاي شديد مي‏باشد.  ‏براين اساس مناطق كوهستاني و مناطق هم‌جوار با رودخانه‏ ها در مسير سيلاب‏ ها هستند و مناسب‏ترين راه براي دور ماندن از تهديد سيل بررسي تاريخچه مناطق مورد نظر و پرهيز از احداث تأسیسات در اين‏گونه مناطق مي‏باشد و در صورت ناگزير‌بودن از احداث تأسیسات در اين مناطق با احداث كانال‏ هاي انحرافي و هدايت آب به آن و هم‏چنين با افزايش مقاومت سازه و اسكلت، مي‏توان از واردشدن خسارت به تاسيساتي كه اجباراً در مسير سيل احداث شده است جلوگيري به ‏عمل آورد.  ‏

سيل هنگامي اتفاق مي‏افتد كه كانال رودخانه يا مسير طبيعي جريان آب نتواند ظرفيت طغيان را تحمل كند.  ‏عوامل موثر در اين شرايط عبارتند از:  باران ‏هاي سنگين، ذوب سريع برف، شيب‏ هاي زياد، تخريب سدها، وجود توفان و نفوذ آب به ساحل و دخالت انسان در طبيعت، از قبيل نابودي جنگل‏ ها و مراتع .

(http: //yazdphysics. parsiblog. com) ‏

سيلاب‏ ها بر دو گونه ‏اند، سيلاب‏ هاي آرام كه به تدريج در طي روزها و هفته ‏ها در اثر بارندگي و افزايش حجم ناگهاني آب رودخانه و درياچه ‏ها ايجاد مي‏شود و سيلاب ‏هاي ناگهاني در اثر افزايش ناگهاني حجم آب رودخانه ‏ها و درياچه ‏ها ايجاد شده و با خود مرگ و مصدوميت افراد و تخريب اماكن و تأسیسات را به همراه دارد.

اقدامات قبل از وقوع سيل

اقداماتي كه قبل از وقوع سيل براي ايمن‌سازي تأسیسات و اماكن و جان پرسنل، وسايل، تجهيزات و اسناد و مدارك داخل آن بايد انجام پذيرد به شرح زير مي‏باشد.

• . از ساختن اماكن و تأسیسات در حريم رودخانه، به طور جدي بايد پرهيز گردد.
• . اگر بنابر ضرورت اماكن و تأسیسات در منطقه‏ اي قرار دارد كه به‏ طور دايم با خطر سيل گرفتگي مواجه هستيد با استفاده از مصالح مناسب و تمهيدات لازم، ساختمان‏ ها‏ ضدآب شود و ديوارهاي زيرزمين با عايق‏ه اي ضدآب پوشانده گردد تا جلوي نفوذ آب و آسيب ‏هاي بعدي گرفته شود.
• . كيف امداد و كمك‏ هاي اوليه را تجهيز نموده و آن را در دسترس قرار دهيد.
• . براي زمان وقوع سيل و حوادث غيرمترقبه در ظرف ‏هاي مطمئن، آب سالم ذخيره كنيد.
• . مقداري غذا به صورت كنسرو ذخيره نماييد.
• . موتور برق‏، وسيله روشنايي (چراغ قوه، شمع و. . . ) از قبل تهيه و آماده كنيد.
• . موتور آب پرتابل به‌منظور تخليه آب‏ هاي سرريز شده باقي مانده از سيل در داخل اتاق‏ها و ساختمان ‏ها‏ از قبل تهيه شده و آماده باشد.
• . اسناد و مدارك در محل ‏هاي امن و مطمئن نگداري شود و لازم است كه حتماً ساختمان بايگاني اسناد از نظر آب و مسايل خطر زا ايمن گردد.
• . اگر آب گرم كن يا وسايل برقي در معرض سيل قرار دارند آن‌ها ‏‏را در جايي بالاتر از سطح احتمالي بالا آمدن سيلاب قرار داده شود.
• . براي جلوگيري از برگشت آب سيل و فاضلاب از طريق مجاري فاضلاب به داخل فاضلاب دريچه ‏هاي كنترل تعبيه نماييد.
• . براي جلوگيري از ورود سيلاب به داخل ساختمان، در مسير آن، سد خاك‌ريز و سيل‌بند بسازيد.

اقدامات حين وقوع سيل

اقداماتي كه بايد در حين وقوع سيل توسط نيروهاي حفاظتي انجام گردد به شرح زير توصيه مي‏شود:

• . مديران حفاظت براي اطلاع از وضعيت و نيز گرفتن دستورات لازم با مراكز ذيربط در تماس باشند و در صورت عدم دسترسي به مراكز مربوطه به راديو، تلويزيون يا اعلام خبر از طريق بلندگوهاي عمومي گوش دهيد، در صورتي كه دستور تخليه داده شد، بلافاصله اين كار را انجام دهيد.
• . زماني كه تشخيص داديد سيلاب در حال شكل‌گيري است، براي نجات خود و افراد داخل تأسیسات خيلي سريع عمل نماييد، شما تنها چند دقيقه براي اين كار فرصت داريد.
• . از فاضلاب‏ ها و جويبارهاي به ظاهر آرام دوري نماييد، به خاطر داشته باشيد جويبارها، كانال‏ هاي فاضلاب، تنگه ‏ها و. . . نيز مي‏توانند ناگهان دچار سيل شوند.
• . جريان آب، برق و گاز را براي جلوگيري از آب گرفتگي، برق گرفتگي و انفجار قطع كنيد.
• . در جريان آب راه نرويد چرا كه ١٥ سانتي‌متر آب در حال حركت ممكن است باعث برهم خوردن تعادل شما شود، اگر مجبوريد در آب حركت كنيد، از مسيري برويد كه آب حركت نمي‏‏كند. براي اين‏كه از استحكام زمين جلوي پاي خود مطمئن شويد از يك تكه چوب دستي استفاده كنيد.
• . در منطقه سيل‌زده رانندگي نكنيد. ‏اگر سيل اطراف خودروي شما را فرا گرفته است، خودرو را رها كنيد و به يك منطقة مرتفع برويد و گرنه جريان سيل شما و خودرويتان را خيلي سريع با خود مي‏برد.
• . هيچ‌گاه به تنهايي در يك ناحيه سيل‌زده، به اين طرف و آن طرف نرويد، اگر پياده هستيد، از نقاطي كه سطح آب آن از زانو بالاتر است عبور نكنيد.
• . هرگز از درختان در معرض سيل به عنوان محل امن استفاده نكنيد.
• . در هنگام سيل از پل‏ هاي چوبي سست روي رودخانه‏ ها عبور نكنيد.
• . در جريان سيل شنا نكنيد.
• . وسايل نقليه، حيوانات اهلي و اشياي قابل حمل را بايد به نزديك‏ترين محل مرتفع انتقال دهيد.

نكات زير را براي رانندگي در شرايط سيل به‏ خاطر بسپاريد:

• . در بيش‏تر خودروها ارتفاع پانزده سانتي‌متر آب مي‏تواند به كف خودرو برسد و كنترل آن را مختل نمايد يا حتي باعث توقف حركت آن شود.
• . خودرو و وسيله نقليه، محل امني در مقابل سيل نمي ‏‏باشند، اگر وسيله نقليه شما به علت فرو رفتن در آب يا گل از حركت ايستاد فوراً آن را ترك كرده و به جاي مرتفع برويد.
• . ارتفاع آب در حد سي سانتي‌متر، بيش‏تر خودروها را شناور مي‏كند.
• . شصت سانتي‌متر آب در حال حركت، مي‏تواند هر خودرويي را شناور سازد.
• . در صورت بالا آمدن سطح آب، از توقف در منطقه آب گرفته به هر دليل بپرهيزيد.
• . در هنگام رانندگي مراقب شيب‏ ها و پيچ ‏هاي جاده باشيد، با دنده سنگين حركت كنيد چرا كه در اين مواقع، ترمزها در آب به خوبي كار نمي‏‏كنند.

اقدامات بعد از وقوع سيل

• . چون ممكن است تصفيه‏خانه آب شهر از كار افتاده باشد و آب آن آلوده شده باشد، براي اطمينان از سالم‌بودن آب آشاميدني حتماً به گزارش اخبار محلي توجه كنيد و آب آشاميدني را قبل از مصرف بجوشانيد.
• . از سيلاب دور شويد، چرا كه اين آب ممكن است با روغن، گازوييل، يا فاضلاب آلوده شده باشد يا احتمال دارد در اثر تماس با خطوط نيروي برق زيرزميني، برق جريان پيدا كرده باشد.
• . از آب در جريان فاصله بگيريد.
• . به مناطقي كه سيلاب عقب‌نشيني كرده است توجه كنيد، زيرا استحكام خيابان‏ ها و جاده ‏ها ممكن است به خاطر جريان سيل ضعيف شده باشد كه در اين صورت ممكن است در اثر وزن خودرو فرو برود.
• . از خطوط فشار قوي دوري كنيد.
• . از ساختمان ‏هايي كه اطرافش را آب احاطه كرده است، دور شويد.
• . هنگام ورود به داخل ساختمان‏ ها‏ كاملا احتياط كنيد، ممكن است پي‏ هاي ساختمان آسيب ديده باشد ولي در ابتدا خرابي ديده نشود و ظاهر ساختمان سالم به نظر بيايد.
• . امكان شكستگي لوله گاز و نشت گاز در داخل ساختمان‏ ها‏ محتمل است در موقع استفاده از وسايل روشنایی خيلي محتاط باشيد، از فانوس، مشعل و كبريت براي روشن‌كردن ساختمان استفاده نكنيد، چراغ قوه را نيز قبل از ورود به ساختمان روشن كنيد.
• . از غذاهاي كنسرو شده استفاده نماييد.
• . لوازم برقي را قبل از استفاده كنترل و خشك كنيد.
• . آب‏ هاي جمع‌شده براي گودال ‏ها شرايط مناسبي را براي رشد حشرات به خصوص پشه‏ ها ايجاد خواهد كرد، بنابر اين از توري در محل اقامت خود استفاده نموده و پوشاك آستين بلند و چكمه ‏هاي ساق بلند بپوشيد.
• . چون سيل باعث خارج‌شدن مارها از لانه ‏هاي خود مي‏شود بعد از سيل مراقب مارگزيدگي باشيد.
• . پس از سيل احتمال شيوع بيماري‏هاي عفوني مانند عفونت ‏هاي دستگاه گوارش از جمله هپاتيت، وبا‏، حصبه و. . . وجود دارد، كه بايد مراقبت ‏هاي لازم بهداشت فردي و عمومي ‏به عمل آيد.
• . اگر مخزن توالت، كاسة توالت، تصفيه‏خانه و تأسيساتي مانند آن آسيب ديده است در صورت امكان آن را تعمير نماييد. ‏سيستم‏ ها‏‏ي زهكشي در صورت آسيب‌ديدن، سلامتي و بهداشت افراد را به مخاطره مياندازد.
• . هر چيز خيس و مرطوب را تميز و ضدعفوني نماييد زيرا گل و لاي باقي مانده از سيلاب حاوي مواد شيميايي و فاضلابي ميباشد.

صاعقه

يكي ديگر از عوامل طبيعي كه ممكن است تأسیسات و اماكن طبقه‏بندي ‏‏شده را تهديد نمايد و به مخاطره اندازد «صاعقه» است.  تنها شاخصه‏ هايي كه معمولا ما از صاعقه مي‏شناسيم عبارت است از نوري خيره‌كننده و صدايي مهيب و كوبنده.  ‏اسم هايي كه ساكنان مناطق مختلف روي اين پديده گذاشته ‏اند نيز اغلب بر گرفته از همين دو محصول صاعقه است؛ شيرازي‏ ها مي‏گويند «غّره تراق»، تهراني‏ ها «رعد و برق»، افغاني‏ ها «تانا» و اروپاييان «تندر» صدايش مي‏كنند.  ‏

صاعقه چيست؟

وقتي بار الكتريكي انباشته شده در ابرها تخليه شده و به صورت يك قوس الكتريكي به زمين برخورد كند؛ صاعقه اتفاق مي‏افتد.  توضيح:  در آسمان و بين خود ابرها نيز قوس‏ هاي الكتريكي ايجاد مي‏شود اما اين نوع از صاعقه تهديد خاصي محسوب نمي‏شود.

(http: //www. hawking. ir)‏‏

صاعقه چگونه رخ مي‏دهد؟

هنگام طوفان يا حركت بادهاي بزرگ، بار الكتريكي زيادي در ابرها ذخيره مي‏شود و به اصطلاح ابرها باردار مي‏شوند.  بدين‌ترتيب ابر تبديل به يك منبع انرژي بسيار عظيم مي‏شود كه بر فراز آسمان در حركت است.  ‏اين ذخيره انرژي آن‌قدر ادامه پيدا مي‏كند تا ابر از انرژي الكتريكي اشباع شده و در اولين فرصت ممكن، انرژي خود را تخليه مي‏كند.  ‏معمولاً بهترين محل براي اين تخليه زمين است زيرا زمين آن‌قدر بزرگ است كه هرگز از الكتريسيته اشباع نمي‏شود.  ‏بنابراين ابر ابتدا هواي اطراف خود را با «يونيزه»‌كردن مستعد عبور جريان برق كرده، سپس انرژي خود را از ميان هواي يونيزه شده عبور داده و در زمين تخليه مي‏كند.

صاعقه يكي از قدرت‌مندترين، خطرناك‌ترين و عجيب‏ترين ‏‏پديده‏ هاي طبيعي است.  ‏پديده‏اي با ميلياردها «وات» انرژي و اثراتي متعدد و باورنكردني مانند توليد هزاران درجه حرارت، توليد گازهاي مسموم، ايجاد امواج نيرومند و. . .

مشخصات صاعقه

صاعقه ويژگي‏ هاي منحصر به فردي دارد كه آن‌ها ‏‏را در هيچ رخداد طبيعي ديگري نمي‏‏توان يافت.  ‏‏ويژگي‏ هايي كه عمدتاً از الكتريسيته خاص صاعقه نشات مي‏گيرند.  ‏مهم‏ترين اين خصوصيات عبارتند از:  ولتاژ صاعقه، جريان صاعقه، قدرت صاعقه، سرعت صاعقه و دفعات تكرار صاعقه

ولتاژ صاعقه

ولتاژ صاعقه معمولاً بين 10 تا 20 ميليون ولت در نوسان است و بعضا تا 100000000 ولت هم افزايش پيدا مي‏كند.  ‏بزرگي اين رقم را وقتي بهتر درك مي‏كنيد كه آن را با برق شهر (220 ولت) مقايسه كنيد.  ‏به عبارت ديگر ولتاژ صاعقه آن‌قدر زياد است كه مي‏تواند بر مقاومت بسيار زياد «هوا» در برابر عبور جريان برق، غلبه كرده و از آن بگذرد!

جريان صاعقه

اين جريان در حدود 10000 آمپر شدت دارد.  ‏اما اين مقدار هميشگي نيست و گاه تا 200 هزار آمپر هم مي‏رسد (كنتور منزل شما حداكثر 25 آمپر را از خود عبور مي‏دهد).

قدرت صاعقه

با توجه به مطالب بالا مي‏توان نتيجه گرفت كه صاعقه به طور معمول حدود 100 ميليارد وات (!) انرژي توليد مي‏كند و مي‏تواند اين مقدار را تا 16000 ميليارد وات (!) نيز بالا ببرد.  ‏نيرويي كه در هيچ كجاي ديگر يافت نمي‏شود.

سرعت صاعقه

صاعقه با تمام نيروي عظيمش تنها در يك لحظه خود را از ابرهاي آسماني به زمين مي‏رساند.  ‏‏اما زمان دقيق اين لحظه چقدر است مشاهدات و محاسبات دقيق سازمان فضايي آمريكا (ناسا) نشان مي‏دهد كه تخليه الكتريكي ابرها معمولاً در مدت زماني كم‌تر از چند صدم تا چند هزارم ثانيه رخ مي‏دهند.  ‏صاعقه گاه مي‏تواند تا 40 هزار كيلومتر در ثانيه سرعت بگيرد! يعني مي‏تواند در يك ثانيه 20 بار مسير رفت و برگشت تهران – مشهد را طي كند.

دفعات تكرار صاعقه در يك محدوده مشخص

وقتي در منطقه‏ اي صاعقه ‏اي روي مي‏دهد، اين احتمال هست كه صاعقه چندين بار ديگر نيز به آن حوالي برخورد كند اما نمي‏‏توان تعداد دقيق آن را تعيين كرد.  با اين وجود مي‏توان گفت در مناطق كويري و كوهستان‏ هاي مرتفع، احتمال برخورد پي در پي صاعقه بيش از ديگر مناطق است.  هم‏چنين برخي از نقاط كره زمين، صاعقه خيزتر از جاهاي ديگر هستند؛ امروزه ماهواره ‏هاي هواشناسي با عكسبرداري‏ هاي دقيق و مداوم از تمام كره زمين، دفعات بروز صاعقه را در نواحي مختلف شمارش مي‏كنند.  ‏اين شمارش نشان مي‏دهد كه مناطق قطبي با ميانگين 3 بار صاعقه در ساعت، كم‌ترين و رشته كوه آلپ با 1000 صاعقه در ساعت، بيش‏ترين آمار بروز صاعقه را دارد.  ‏مناطق هيماليايي هم از جمله سرزمين‏ هاي صاعقه خيز جهان محسوب مي‏شوند.  هم‏چنين كوه‏ هاي «البرز» در ايران و كوه‏ هاي «هندوكش» در افغانستان نيز از مناطق پر صاعقه جهان هستند.

از ديگر خصوصيات صاعقه، زاينده‌بودن آن است؛ به اين معني كه صاعقه مي‏توان؛ حرارت، نور، صدا، موج، گاز، برق زميني (ولتاژ گام)، خلا توليد كند و همه اينها تاثيرات چشم‌گيري بر محيط اطراف خود دارند.

چگونگي توليد حرارت توسط صاعقه و مقدار آن؟

عبور جريان برق از هر جسمي حرارت توليد مي‏كند، حال هر چه مقدار جريان برق و مقاومت آن جسم در برابر عبور جريان برق بيش‏تر باشد، حرارت توليد شده هم بيش‏تر است.  ‏صاعقه نيز هنگام شكافتن هوا و پس از آن، هنگام برخورد با زمين حرارت توليد مي‏كند كه با توجه به جريان هزاران آمپري صاعقه، مقدار اين گرما بسيار زياد است؛ صاعقه در زمان برخورد با زمين200000 درجه سانتي‌گراد گرما توليد مي‏كند.  ‏اين مقدار حرارت مي‏تواند يك آجر نسوز را ذوب كند! البته اين رقم هميشه يكسان نيست و با توجه به جنس خاك، ميزان رطوبت آن و ساير عواملي كه مقاومت زمين را در برابر جريان برق، كم يا زياد مي‏كند متفاوت است.  ‏در نظر داشته باشيد كه زمين در برابر جريان عادي برق بسيار مقاوم و كاملا عايق (نارسانا) است و تنها جريان ‏هاي فوقالعاده زيادي مانند صاعقه مي‏توانند از زمين عبور كنند.  حرارت حاصل از صاعقه مي‏تواند انساني را در يك لحظه به ذغال تبديل كند يا مشتي از خاك را با ذوب‌كردن به سنگ تبديل كند يا درخت تنومندي را به آتش بكشد.  ‏

چگونگي توليد نور توسط صاعقه و مقدار آن

همان‏طور كه گفته شد صاعقه يك قوس الكتريكي يا به عبارت ديگر يك جرقه بسيار بزرگ است و با شكافتن ملكول ‏هاي هوا نور توليد مي‏كند.  ‏نوري كه صاعقه توليد مي‏كند از فاصله 100 كيلومتري قابل رؤيت است.  اين نور مي‏تواند تا شعاع چند كيلومتري اطراف خود را روشن كرده و كساني را كه از نزديك آن را ببينند به طور موقت يا دائم كور كند.

صداي صاعقه

صدا از پيامدهاي هميشگي صاعقه است.  ‏اين صدا بر اثر شكافته‌شدن هوا ايجاد مي‏شود و در حقيقت صداي انفجار ناشي از برخورد صاعقه است.  ‏صداي صاعقه هميشه چند ثانيه پس از ديده‌شدن برق آن به گوش مي‏رسد؛ علت اين مساله بيش‏تر‌بودن سرعت نور به نسبت سرعت صوت است.  ‏يعني هر چند صدا و نور صاعقه هم‏زمان‏‏ توليد مي‏شوند اما ما اول نور صاعقه (برق) را مي‏بينيم، بعد صداي آن (رعد) را مي‏شنويم.  سرعت نور:  360 هزار كيلومتر در ثانيه و سرعت صوت:  330 متر در ثانيه است.

موج ناشي از صاعقه

همان‏طور كه گفته شد صاعقه را مي‏توان نوعي انفجار نيز محسوب كرد، خصوصاً وقتي به زمين برخورد مي‏كند.  بنابراين صاعقه هم موج انفجار توليد مي‏كند، موجي كه گاه مي‏تواند انساني را به هوا پرتاب كند.

گاز صاعقه

شايد يكي از عجيب‏ترين ‏‏پيامدهاي صاعقه، توليد گاز باشد و بيش‏تر تعجب مي‏كنيد وقتي كه بدانيد اين گاز «اوزون» است.  ‏همان گازي كه با قرار گرفتن در لايه‏ هاي بالايي جو، سدي در برابر تشعشعات زيان‏بار كيهاني ايجاد مي‏كند.  «اوزون» در حقيقت همان اكسيژن است ولي به جاي 2 اتم، داراي 3 اتم اكسيژن است مولكول اكسيژن به علت مشكلات پيوندي نمي‏‏تواند به راحتي به صورت 3 اتمي در آيد و به همين دليل مقدار گاز اوزون در طبيعت بسيار محدود است اما صاعقه اين كار را به زور و اجبار انجام مي‏دهد و اتم‏هاي اكسيژن را سه به سه به هم پيوند مي‏زند و «اوزون» توليد مي‏كند.  ‏اوزون بر خلاف اكسيژن يك گاز سمي ‏است و تنفس آن مي‏تواند خطرناك باشد.

برق زميني (ولتاژ گام)

برق زميني يا «ولتاژ گام» يكي ديگر از عواقب خطرناك صاعقه است؛ برق زميني، جرياني است كه پس از وقوع صاعقه، براي لحظاتي در زمين باقي مي‏ماند تا جذب زمين شده يا تبديل به گرما شود.  ولتاژ گام در زمين حركت مي‏كند اما مسير حركت مشخصي ندارد.  ‏‏معمولاً قسمت عمده برق زميني در اعماق فرو مي‏رود اما اگر سطح زمين مرطوب، داراي بستر سنگي يا پوشيده از خاك مناسب يا علف‌زار باشد، ترجيح مي‏دهد كه روي سطح زمين و در جهات مختلف، حركت كند.  ‏اين پديده را ولتاژ گام مي‏نامند زيرا با واردكردن برق از راه گام‏ هاي شخص (پاهاي او)، باعث برق گرفتگي او مي‏شود.  ولتاژ گام تا شعاع چندين متر در اطراف محل اصابت صاعقه پراكنده شده و اشخاصي كه در مسير حركت او قرار گرفته باشند را دچار برق گرفتگي مي‏كند.  اين‏كه ولتاژ گام دقيقاً چقدر برد دارد قابل محاسبه نيست و به ميزان رسانايي خاك آن محل (موارد ذكر شده در بالا) بستگي دارد ولي به ندرت ديده شده برق زميني بيش‏تر از 100 متر در سطح زمين پيش برود.  ولتاژ گام مختص صاعقه نيست و در حوادث صنعت برق مانند افتادن كابل‏ هاي فشار قوي برق بر روي زمين نيز ايجاد مي‏شود.  ‏البته به طور حتم ولتاژ گام ناشي از صاعقه بسيار قوي‏تر است.

صاعقه و مخاطرات آن براي تأسیسات

معمولاً برخورد صاعقه با ساختمان‏ ها‏، درختان و بوته ‏هاي قابل اشتعال موجب حريق‏ هاي ناخواسته مي‏گردد و اماكن لجستیکي و زاغه‏ هاي مهمات بيش‏تر در معرض صاعقه قرار دارند.  دك ل‏ها و آنتن‏ هاي مخابراتي در مناطقي كه سابقه صاعقه را دارند به علت داشتن ارتفاع بلند در معرض اصابت صاعقه قرار دارند.  نگهبان‏ ها كه در برجك‏ هاي مرتفع حضور دارند به خصوص برجك‏ هاي فلزي بيش‏تر در معرض آسيب ناشي از صاعقه هستند.  ‏بلندبودن برجك ‏ها و خالي‌بودن اطراف آن‌ها و خاصيت هدايت‌كنندگي جريان برق در برجك‏ها باعث آسيب‏هاي جدي براي نگهبانان مي‏شود.

ولي غير از صدمات و خسارات ذكر شده ناشي از وقوع صاعقه مي‏تواند، اثرات اوليه (ضربه ‏هاي مستقيم) و ثانويه (ميدان ‏هاي الكترومغناطيسي) به تجهيزات برقي و الكترونيكي داخل تأسیسات وارد نمايد اين آسيب‏ ها گاهي به حدي است كه توجه و راه‌كارهاي جدي را مي‏طلبد.  شايد اولين دليل بروز اين حوادث، عدم آگاهي از روش‏هاي صحيح حفاظت در مقابله با تهديدات صاعقه باشد، چون غالباً عوامل حفاظت، تصور مي‏نمايند كه با نصب يك صاعقه‌گير در خارج ساختمان (كه از وقوع جرقه و تخريب فيزيكي ساختمان جلوگيري مي‏كند) مي‏تواند كليه تجهيزات برقي و الكترونيكي داخل ساختمان را نيز حفاظت نمايد، در صورتي كه چنين نيست و طي سال‏ هاي اخير استانداردهاي جهاني اين امكان را ايجاب كرده است كه طراحي‏ هاي مناسبي با رعايت اصول و قوانين (Electro Magnetic Compatibilty (EMC انجام دهيم.

امروزه وسايل و تجهيزات پيچيده فوق مدرني كه براي كار در تأسیسات و اماكن اداري طبقه‏بندي ‏‏تعبيه و تدارك ديده شده، پر از مدارهاي الكترونيكي است و حتي تجهيزاتي كه براي حفاظت از تأسیسات و اماكن به كار گرفته مي‏شود همه و همه از مدارهاي الكترونيكي ساخته شده‏اند كه گران بوده و تعميراتشان نيز آسان نيست و گاهي از خط خارج‌شدن آن‌ها ‏‏مصادف با خسارت‏ هاي غيرقابل جبراني مي‏باشد.  بنابراين لازم است بدانيم عواملي كه مي‏توانند تجهيزاتي را كه مدارهاي الكترونيكي در آن‌ها ‏‏به كار رفته باشد به خطر انداخته يا غيرقابل استفاده كنند، عبارتند از:

• اضافه ولتاژهاي ناشي از تخليه ‏هاي الكترواستاتيك^[1]
• اضافه ولتاژهاي ناشي از قطع و وصل مدارات جريان^[2]
• اضافه ولتاژهاي ناشي از ضربه‏ هاي مستقيم صاعقه و ميدان‏ هاي الكترو مغناطيسي آن^[3]

صاعقه و اضافه ولتاژ در سيستم ‏ها‏‏ي الكتريكي تأسیسات

صاعقه از سه طريق مي‏تواند موجب بروز اضافه ولتاژ در سيستم‏ ها‏‏ي الكتريكي شود:

1. كوپلاژ مقاومتي: وقتي كه صاعقه به ساختماني ضربه مي‏زند جرياني كه به زمين تخليه مي‏شود پتانسيل زمين را در سيستم ‏ها‏‏ي برق و ديتا تا چند صدكيلو ولت افزايش مي‏دهد.  اين امر موجب مي‏شود بخشي از جريان صاعقه از طريق هادي ‏هاي ورودي – خروجي به ساختمان‏ ها‏ي ديگر منتقل شود.
2. كوپلاژ سلفي: عبور صاعقه از يك هادي يا كانال تخليه، خود ايجاد يك ميدان شديد مغناطيسي مي‏نمايد.  وقتي كه خطوط ميدان، هادي ‏هایي را كه تشكيل لوپ داده ‏اند قطع كند، در آن‌ها ولتاژي معادل چند كيلو ولت القا مي‏شود.
3. كوپلاژ خازني: كانال صاعقه در نزديكي نقطه تخليه، يك ميدان شديد الكتريكي ايجاد مي‏كند ، كابل ‏ها و هادي ‏ها مانند خازن و هوا نيز عايق دي‌الكتريك آن‌ها است.  بدين صورت علي‏رغم عدم برخورد صاعقه به ساختمان كابل‏ ها تحت يك ولتاژ بالا قرار مي‏گيرد.

راه‏ هاي مقابله با صاعقه

يكي از فن‌آوري های  جديدي كه از سال ۱۹۷۰ براي حفاظت تجهيزات در مقابل صاعقه مورد توجه قرار گرفته است.  انتقال بار الكتريكي صاعقه است.  تئوري انتقال بار، صدها سال است كه شناخته شده ولي كاربرد تجاري آن واقعاً چند دهه است كه مطرح شده است.  سيستم برق‏گير ميل ه‏اي از روش ‏هاي سنتي براي مقابله با صاعقه است كه از زمان فرانكلين مورد استفاده بوده و اساس كار آن هدايت بار الكتريكي صاعقه به زمين مي‏باشد.  كه مي‏تواند جايگزين مناسبي به‏جاي روش سنتي ميله ‏هاي برق‏گير، در سيستم‏ ها‏‏ي حفاظتي گردند.

  (http: //www. irandeserts. com) ‏‏

سيستم ‏ها‏‏ي حفاظت صاعقه به دو گروه تقسيم‌بندي مي‏شوند و به‏شرح زير مورد واكاوي قرار مي‏گيرد:

1. سيستم جمع‌آوري ضربه ‏هاي صاعقه يا سيستم انتقال بار الكتريكي با نام علمي

CTS (Charge Transfer System) ميله‏ هاي برق‏گير فرانكلين به عنوان جمع‌كننده محسوب مي‏شوند بدين صورت كه ضربه ‏هاي صاعقه را در مجاورت خود جذب مي‏كنند و مانع از پيش‏روي جرقه‏ هاي صاعقه مي‏شود.

اصول كار سيستم ‏ها‏‏ي انتقال بار الكتريكي CTS بر طبق نشريه جري كر و كولربلدر كه از صاحب‏نظران موضوع صاعقه هستند بر اين استوار است كه يك نقطه تيز با ميدان الكترواستاتيكي قوي مي‏تواند الكترون‏ هايي از مولكول‏ هاي هواي اطراف را كه يونيزه شده ‏اند هدايت كند.  پتانسيل اين نقطه بيش از ۱۰ كيلوولت نسبت به نقاط اطراف است.

2. سيستم پيش‌گيري ضربه ‏هاي صاعقه يا سيستم استهلاك بار الكتريكي با نام علمي

DAS (DISSIPATION Array System) اصول كار سيستم ‏ها‏‏ي DAS يا سيستم استهلاك بار الكتريكي از هزاران نقطه تيز تشكيل شده كه بر روي سازه‏اي نصب مي‏شوند و در شرايط ابري و طوفاني نقاط يوني فراواني در فضا ايجاد كرده و بدين‌ترتيب احتمال تشكيل مسيرهاي جريان بار صاعقه را كاهش مي‏دهند.  در واقع سيستم DAS به‏عنوان يك محدودساز ميدان الكتريكي عمل مي‏كند.  به‏عبارتي ديگر ارزيابي مكانيزم عمل‏كرد‏‏ سيستم DAS نشان مي‏دهد كه اين سيستم به‏طور ساده همان نظريه رد شده فرانكلين براي ميله‏ هاي برق‏گير است كه با خنثي‌كردن بار الكتريكي ابرهاي صاعقه ‏اي از تشكيل صاعقه جلوگيري مي‏كرد.  اگر چه اين ميله‏ ها احتمال ضربه ‏ها را كاهش مي‏دهند؛ اما اين اثر غيرقابل پيش‌بيني است.  براي اين‏كه بتوان نتايج سيستم ‏ها‏‏ي CTS و DAS را در حفاظت صاعقه ارزيابي كرده و در مورد وسعت محدوده قابل حفاظت تصميم‌گيري كرد لازم است كه درباره اثرات فن‌آوري اين دو سيستم اندازه‌گيري ‏هاي سازمان يافته و عملي انجام گيرد.

در مجله كاربرد صنايع IEEE در جلد ۳۷شماره ۲ مورخ مارس ۲۰۰۱، آقاي «دان زيپس»^[4] و همكارانش تفاوت بين ميله‏ هاي برق‏گير و سيستم انتقال بار را بيان كرده‏ اند.

بعضي از مشتري‏ هاي استفاده‌كننده از فن‌آوري CTS راضي هستند به طوري كه در جنوب شرق آمريكا مشكلات متعددي در خصوص رعد و برق هست و كاربردهاي اين سيستم، استفاده از آن را مورد تأكيد قرار داده‏اند.  شركت برق Auburndale داراي ژنراتورهاي MW۱۵۰ بوده و در منطقه‏ اي قرار گرفته كه ميزان صاعقه در آن بالاست و دستگاه ‏ها بايستي ۴ تا ۶ صاعقه سنگين را در روز تحمل كنند كه در بعضي موارد به خاموشي ‏هاي ۱۲ تا ۲۴ ساعته منجر شده است.  پس از استفاده از سيستم DAS براي مهاركردن (محدودسازي) جريان‏هاي صاعقه در سال ۲۰۰۰ فقط يكبار در طول طوفان‏ ها و صاعقه خاموشي داشته‏ اند و مهندسين اتاق كنترل از اين موضوع متعجب شده ‏اند كه صدمه ‏اي به دستگاه ‏ها وارد نشده است.  آن‌ها ‏‏مصمم هستند كه دستگاه‏ هاي بعدي را نيز به سيستم DAS مجهز كنند تا تعداد ضربه‏ هاي صاعقه را از ۶ به يك كاهش دهند.  چنين تجربه مشابهي نيز در Lexington كه منطقه پر صاعقه است نيز اتفاق افتاده است.

در آن‏جا ‏‏نيز با استفاده از سيستم DAS هزينه‏ هاي سنگين صدمه ديدن تجهيزات بواسطه صاعقه را كاهش داده‏ اند و از كاربرد اين سيستم راضي هستند در گزارش Ayers آمده است كه قبل از استفاده از اين سيستم صدمات ناشي از صاعقه در طول يك دوره پنج ساله بين ۲۵/۱ تا ۵/۱ ميليون دلار بوده حال آن‏كه پس از استفاده از سيستم DAS اين رقم به ۵۰۰۰ دلار كاهش يافته است.

اما كارآيي فن‌آوري انتقال بار صاعقه، بحث‌انگيز بوده و نظر منتقدين بر اين است كه اين سيستم مانع از وقوع صاعقه نمي‏شود ضمن اين كه هزينه نصب آن نيز گران است.  اين اختلاف نظرها ادامه داشته تا اين‏كه در سال ‏هاي اخير انجمن IEEE تصميم گرفت كه يك استاندارد براي سيستم‏ ها‏‏ي انتقال بار صاعقه ارائه كنند.

به طور خلاصه اين سيستم ‏ها‏‏ در مقابل ضربه ‏هاي صاعقه نمي‏‏توانند به طور كامل عمل حفاظت را انجام دهند زيرا روش معيني براي اندازه‌گيري يا اثبات درستي كار اين دستگاه ‏ها وجود ندارد.  البته خبرهاي دريافت شده از مشتري‏هاي كاربرد اين تجهيزات هنوز جالب است.  منتها خود مهندسين برق قوي هستند كه بايد از دستگاه‏ هاي خود در مقابل صاعقه حفاظت و مراقبت كنند اگر چه اين كار با اطمينان كامل، دست نيافتني است.

هشدار‏هاي ايمني در مورد صاعقه

اگر داخل ساختمان هستيد به نكات زير توجه كنيد:

1. دستگاه ‏هاي الكتريكي خود را خاموش كنيد.
2. وسايل برقي مانند راديو و تلويزيون را از برق بكشيد و سيم آنتن را خارج كنيد. ‏
3. از درب و پنجره و بخاري ديواري، شوفاژ و ديگر هادي ‏هاي الكتريسيته دور شويد.

اگر در خارج ساختمان هستيد:

1. در مكان‏ هاي مرتفع قرار نگيريد.
2. از درختان، تپه ‏ها، ديرك‏ ها، طناب رختشويي، سيم برق هوايي، لوله ‏هاي فلزي و آب دور شويد.
3. به اشيا فلزي (از قبيل دوچرخه، نرده‏ هاي آهني، قلاب ماهي‌گيري، لوازم فلزي خانه و واگن‏ هاي راه‌آهن) دست نزنيد.
4. اگر در فضاي باز گرفتار رعد و برق شديد، زانو و پاهاي خود را نزديك يك‏ديگر قرار داده و سر خود را خم كنيد.
5. اگر در حال شناكردن هستيد يا روي قايق سواريد فوراً از آب بيرون بيائيد.
6. اگر در بيرون از اماكن و در فضاي باز هستيد، زير درخت يا نقاط مرتفع پناه نگيريد بلكه در محلي باز به حالت خميده باقي بمانيد.
7. ايستادن زير درخت يا روي تپه هنگام صاعقه بدترين كار مي‏‏‏‏باشد.
8. داخل اتوبوس و ترن مكان‏ هاي امني هستند، بنابراين مي‏‏‏‏توانيد هنگام صاعقه به داخل ساختمان يا ايستگاه ترن زيرزميني يا درون اتومبيل برويد.
9. در صورتي كه در اتومبيل هستيد، در محل مطمئن توقف كنيد و موتور را خاموش كنيد و آنتن ماشين را پائين بكشيد.
10. در هنگام رعد و برق سريعا بر روي زمين نشسته‏، دولا شويد. هرگز به طور مستقيم روي زمين دراز نكشيد.
11. در هنگام رعد و برق از تجمع به دور هم خودداري نماييد.
12. از درختان تك و بلند، تپه ‏ها، تيرك‎ ها، سيم برق هوايي، فنس‏ ها، لوله‎‏ هاي فلزي آب، مناطق و علف‌زار‏هاي مرطوب و جويبار‏ها و مكان ‏هاي پر آب و رودخانه‏ ها دور شويد و از آن‌ها ‏‏فاصله بگيريد.
13. از لبه صخره ‏ها و بلندي قله ‏ها فاصله بگيريد و به ارتفاعات پايين دست فرود آييد.
14. به غار‏هاي عميق پناه ببريد. غار‏هاي كم‌عمق مي‏‏‏‏تواند خطرناك باشد.
15. به اشيا فلزي از قبيل كلنگ، باتوم كوهنوردي، لوازم فني سنگ‌نوردي، عينك با فريم فلزي و هر وسيله فلزي ديگر دست نزنيد.
16. اگر در محوطه‏ اي ‏مسطح هستيد، در محلي باز و بدون درخت، به حالت خميده دست را روي زانوهاي خود قرار دهيد و باقي بمانيد و در نقاط مرتفع پناه نگيريد.
17. اگر لباس‎هاي شما خيس است سعي كنيد آن‌ها ‏‏را هر چه زودتر خارج كرده و از خود دور كنيد.
18. اگر هنگام رعد و برق، احساس كرديد كه موهاي سر يا دست‎ه اي شما سيخ شده يا‏ از سنگ‎ها و تورهاي فلزي اطراف خود صداي وزوز شنيدند يا‏ بوي اوزون به مشام رسيد، فورا آن محل را ترك كنيد.
19. به مكان ‏هاي زير برويد: بين درختان كوتاه در بين درختان بلند، مكان‏ هاي خشك و بدون گياه.
20. طناب ‏هایي را كه به همراه داريد به خصوص اگر خيس و مرطوب شده ‏اند از خود دور كنيد.
21. تنها در موارد اورژانس از تلفن همراه استفاده كنيد.
22. در هنگام رعد و برق سريعاً بر روي زمين نشسته، دولا شويد. هرگز به طور مستقيم روي زمين دراز نكشيد.
23. در هنگام رعد و برق از تجمع به دور هم خودداري نماييد.
24. دستگاه ‏هاي الكتريكي خود را خاموش كنيد.

سوختگي‏ هاي الكتريكي و عوارض خطرناك ناشي از صاعقه:  

انسان به سه روش توسط صاعقه تحت تاثير قرار مي‏گيرد:  (همان)

1. برخورد مستقيم: جرقه مستقيماً به فرد برخورد مي‏كند.
2. جريان زميني: جرقه در فاصله ‏اي دورتر به زمين برخورد كرده و از طريق زمين به بدن فرد مي‏رسد.
3. جريان القايي: هواي اطراف باردار است و شرايط براي تخليه الكتريكي بسيار آماده است.

آسيب‏ هاي ناشي از صاعقه

با توجه به اين‏كه صاعقه يك جريان مستقيم و كوتاه‌مدت است، آسيب ‏هاي ناشي از اصابت آن با آسيب‏ هاي ناشي از برق گرفتگي خانگي كاملا متفاوت است و عبارت است:

1. عبور جريان الكتريكي و صاعقه از بدن احتمالاً باعث ايجاد جراحت‏ هاي وخيم و حتي مرگ‌آور مي‏‏شود.
2. آسيب احشاي شكمي ‏نادر است.
3. وقفه دستگاه تنفسي و سپس قلبي علت اصلي مرگ است.
4. آسيب‏ هاي رواني كه شايع است عبارت است از: تغييرات شخصيتي، كم خوابي، اختلالات حافظه، افسردگي و. . .
5. اختلالات سيستم عصبي مركزي تشنج، فلج گذرا يا دايم، سردرد و. . .
6. افزايش فشار خون
7. آب مرواريد
8. پارگي پرده گوش ناشي از رعد
9. وقتي جريان برق از نقطه‏ اي وارد بدن مي‏‏شود از محل ديگر كه در آن بدن با زمين تماس دارد خارج مي‏‏شود. ‏نقاط ورود و خروج جريان برق از بدن آسيب مي‏‏‏‏بيند و آسيب اين نقاط به صورت حفره‏ اي شبيه به محل ورود گلوله به چشم مي‏‏‏‏خورد.
10. به غيراز محل ورود و خروج جريان برق، ‌بافت‏ه ايي كه در مسير اين دو نقطه قرار دارند نيز تحت تأثير جريان برق و حرارت توليد شده تخريب مي‏‏‏‏شوند به طوري كه هر چه ولتاژالكتريكي كه وارد بدن مي‏‏شود بيش‏تر باشد، سوختگي ايجاد شده عميق‌تر و جراحت‏ هاي باقي مانده وخيم‌تر خواهند بود.
11. علاوه بر اين، جريان الكتريكي ضمن عبور از بدن در اعصاب (محيطي و مركزي)، ماهيچه‏ ها و قلب تغييرات شيميايي قابل توجهي ايجاد مي‏‏‏‏كند و باعث اختلال در واكنش ‏هاي بدن شده يا‏ به طور كلي باعث توقف آن‌ها ميشود، در بسياري از موارد اگر چه سوختگي خارجي (محل ورود و خروج جريان برق) به طور فريبنده‏اي كوچك است اما اين مقدار كوچك نبايد پوششي بر آسيب ‏هاي وخيمتر عمقي باشد و ما را به اشتباه بياندازد.

الكتريسيته توليد شده به وسيله برق آسمان عمرش فوق‌العاده كوتاه است اما مي‏‏‏‏تواند موجب مرگ آني (به علت ايست قلبي، تنفسي) يا حداقل سبب به آتش‌كشيدن لباس شخص شود (اما صدمات بافت‏ هاي عمقي به نسبت سبك‌تر است)

عوارض مصدوميت در صاعقه‌زدگي

با ورود جريان برق و صاعقه به بدن در اثر انقباض ‏هاي الكتريكي سفت (كزازي شكل) عضلات تنفسي يا آسيب مراكز تنفسي در مغز (در بصل‌النخاع) ايست تنفسي عارض مي‏‏شود و پس از مدتي قلب نيز از حركت مي‏‏‏‏ايستد.

البته اگر جريان برق از خود قلب نيز عبور كرده باشد با ايجاد انقباضات كرمي شكل و غيرمؤثر و اسپاسموديك در بطن (فيبريلاسيون بطني) ايست قلبي اوليه خواهيم داشت.

پس از ايست قلبي – تنفسي اگر در عرض ۴ تا ۶ دقيقه عمليات احيا شروع نشود مرگ قطعي و حتمي خواهد بود.  ‏اما قبل از شروع عمليات احيا ابتدا بايد تماس مصدوم را با جريان برق از بين ببريم.

صدمات ناشي از برخورد مستقيم صاعقه با شخص

برخورد مستقيم صاعقه با شخص، خطرناك‌ترين حالت ممكن است.  خطر وقتي بيش‏تر مي‏‏شود كه صاعقه از نزديكي «قلب» يا از «سر» وارد بدن شود.

با اصابت صاعقه به شخص، ممكن است صدمات زير در بدن وي ايجاد شود:

1. ضربه مغزي: كم‌تر پيش مي‏‏‏‏آيد كه صاعقه باعث ضربه مغزي شود.  ‏معمولاً اين اتفاق زماني مي‏‏‏‏افتد كه صاعقه به «سر» مصدوم برخورد كند و اين نوع برخورد، به ندرت روي مي‏‏‏‏دهد اما در چنين حالتي احتمال مرگ بسيار زياد است و احتمالا مصدوم در همان ساعات اوليه خواهد مرد.  البته در مواردي هم شدت عارضه كم‌تر بوده و به صدمات مغزي خفيفتري ميانجامد، هرچند اين صدمات نيز مي‏‏‏‏توانند بسيار جدي باشند و منجر به عواقبي چون فلج دائم و. . .  شوند.
2. ايست قلبي: اين اتفاقي است كه براي بيش‏تر صاعقه‌زده ‏ها رخ مي‏‏‏‏دهد.  ‏صاعقه مي‏‏‏‏تواند با عبوردادن جريان برق از قلب يا با واردكردن ضربه و شوك قوي به آن، باعث توقف تپش قلب شود.
3. سوختگي: تقريبا در تمام برخورد‏هاي مستقيم، درصدي از سوختگي ديده مي‏‏شود.  سوختگي ناشي از برخورد مستقيم صاعقه مي‏‏‏‏تواند بسيار شديد و عميق باشد يا بسيار خفيف و سطحي و اين از عجايب صاعقه است؛ گاه پيش مي‏‏‏‏آيد كه برخورد صاعقه، شخص را به تكه‏ اي ‏گوشت سوخته و سياه رنگ تبديل مي‏‏‏‏كند و او را در دم مي‏‏‏‏كشد اما درصد كمي از صاعقه‌زده ‏ها دچار چنين سرنوشتي مي‏‏‏‏شوند.  ‏در بيش‏تر موارد صاعقه از قسمتي از بدن وارد و از قسمتي ديگر خارج مي‏‏شود و در طول مسير عبور خود تمام بافت‏ ها را از درون مي‏‏‏‏سوزاند، در اين ميان هر چه اعضاي سوخته شده مهم‏تر باشند خطر بيش‏تر است؛ اما مواردي هم پيش مي‏‏‏‏آيد كه صاعقه به‌دليل سرعت زيادش تنها از سطح بدن عبور مي‏‏‏‏كند و جز يك سوختگي سطحي، اثر ديگري از خود بر جاي نميگذارد!
4. خونريزي داخلي: عبور جريان قوي برق از بافت‏ هاي دروني بدن، علت اصلي خونريزي داخلي ناشي از صاعقه است و مي‏‏‏‏توان گفت شمار زيادي از صاعقه‌زده ‏ها دچار اين جراحت مي‏‏‏‏شوند.
5. شوك: تمامي كساني كه صاعقه با آن‌ها ‏‏برخورد كرده دچار برق گرفتگي مي‏‏‏‏شوند.  كم‌ترين اثر برق گرفتگي با چنين ولتاژي يك شوك شديد است كه در صورت معالجه‌نشدن منجر به بي‌هوشي، كما و حتي مرگ مي‏‏شود.
6. آسيب به دستگاه عصبي: از ديگر عوارض برق گرفتگي با ولتاژ بالا، صدمه ديدن دستگاه عصبي است.

اگر اين آسيب در نخاع باشد مي‏‏‏‏تواند منجر به فلج كامل يا فلج اندام تحتاني شود و اگر اعصاب ساير نقاط بدن لطمه ببيند عوارض مختلفي منجمله بي‌حسي در اندام‏ ها را به دنبال خواهد داشت.

7. مشكلات تنفسي: آسيب‌ديدن بصل‌النخاع كه كنترل دستگاه تنفسي را بر عهده دارد، ضايعه ‏اي ‏است كه باعث برهم خوردن نظم تنفس و حتي خفگي مي‏‏شود.  هم‏چنين صدمه ديدن «ريه» مي‏‏‏‏تواند باعث عفونت يا ساير مشكلات ريوي در آينده شود.
8. ضايعات در چشم و گوش: حرارت و ضربه ناشي از صاعقه مي‏‏‏‏تواند باعث پاره‌شدن پرده صماخ گوش و لطمه‌خوردن مويرگ ‏ها و مردمك چشم شود كه اثر آن كري و كوري موقت يا دائم خواهد بود.

علائم و نشانه‏ هاي فرد آسيب ديده

بر اساس شدت صدمات وارده، تابلوي باليني متفاوت بوده و ممكن است فقط به صورت اختلال هوشياري گذرا و لحظه ‏اي و احساس ضعف و بي‌حسي موقت باشد و اين‏كه ‏‏سوختگي شديد، ايست قلبي – تنفسي و مرگ رخ مي‏‏‏‏دهد.  ‏ميزان مرگ و مير كلي آن حدود ۳۰-۲۰ درصد بوده و در ۷۰ درصد قربانيان نجات يافته، عوارض ماندگار موجود خواهد آمد.

1. ‏اختلال عصبي ممكن است به‏صورت كاهش سطح هوشياري، فراموشي، تشنج، سوزن سوزن يا گزگز‌شدن انتهاي دست و پا، ‌لكنت زبان، خونريزي ‏هاي مغزي و كما باشد. ‏
2. اختلالات قلبي – عروقي به‏صورت نامنظم‌شدن ضربان قلب و افزايش فشار خون شديد مي‏‏‏‏باشد.
3. شايع‏ترين علت مرگ در اين افراد ايست تنفسي است. ‏پوست از چند طريق ممكن است دچار ضايعه شود.  ‏شايع‏ترين آن، سوختگي حاصل از انتقال سطحي جريان الكتريكي است و هم‏چنين سوختگي در نواحي مرطوب بدن (زيربغل و كشاله ران) ممكن است اتفاق بيافتد.  ‏
4. بيش از ۵۰٪ قربانيان صاعقه دچار پارگي پرده گوش شده و هم‏چنين ممكن است اختلال شنوايي در اثر جابه‏جايي استخوان‏هاي گوش مياني بوجود آيد.

چگونه كمك درماني كنيم؟

كليه مصدومين بايد در هر شرايطي به بيمارستان انتقال يابند و دست كم به مدت ۲۴ ساعت تحت نظر قرار گيرند.  ‏تنفس و نبض مصدوم ارزيابي شود و در صورت عدم وجود نبض و تنفس احياي قلبي – ريوي (طبق دستورالعمل) انجام گردد.  ‏در مصدومين حتماً بايد به فكر خونريزي داخلي بود.  ‏

آسيب ‏هاي ناشي از سوختگي (طبق دستورالعمل) را درمان نماييد و هم‏چنين بايد مراقب آسيب‏ هاي ستون فقرات و شكستگي‏ ها بوده و در صورت وجود آسيب طبق دستورالعمل مربوطه اقدام نمائيد.

علايم و عوارض

علايم برق گرفتگي مي‏‏‏‏تواند بسيار شديد و عميق و شامل سوختگي مختصر تا شديد پوست و ساير بافت ‏هاي بدن و احشا، مورمور‌شدن بدن، نامنظمي يا ايست ضربان قلب، ايست تنفس، كاهش سطح هوشياري، تشنج، نارسايي كليوي، شكستگي و دررفتگي استخوان ‏ها و مفاصل و. . .  باشد.

اقدامات و كمك ‏هاي اوليه

1. خونسردي خود را حفظ كنيد.
2. در صورت مشتعل‌بودن لباس مصدوم آن را خاموش كنيد.
3. لباس ‏هاي سوخته و نيمه‌سوخته را از بدن او خارج نماييد.
4. چنان‌چه ضربان قلب مصدوم متوقف شده باشد فوراً عمليات احيا را شروع كنيد.
5. ناحيه سوخته بدن را با گاز استريل يا يك تكه پارچه تميز بپوشانيد.
6. هرگونه شكستگي اندام ‏ها را آتل‌بندي كنيد. توجه كنيد در فرد دچار برق گرفتگي احتمال آسيب مهره ‏هاي گردني و متعاقباً فلج اندام ‏ها بسيار زياد است؛ پس در حمل و نقل مصدوم تلاش كنيد هيچ‌گونه حركتي به سر و گردن وي داده نشود.
7. مصدومين بايد پس از كمك ‏هاي اوليه حتماً به بيمارستان منتقل شوند چرا كه در صورت تأخير در مداوا برق گرفتگي مي‏‏‏‏تواند عوارض خطرناكي داشته باشد.

نكته:

جريان برق با ولتاژ بالاي كابل ‏هاي صنعتي مي‏‏‏‏تواند تا چندين متر قوس الكتريكي داشته باشد.  بنابراين به قربانيان اين نوع برق گرفتگي نبايد نزديك شد مگر اين كه به طور رسمي اطلاع داده شود كه برق قطع شده است.  لازم به ذكر است عمليات نجات در فردي كه دچار صاعقه‌زدگي شده، مشابه حالت برق گرفتگي است.

مكان‏هاي خطرناك

1. نوك قله‏ ها؛
2. گرده ‏ها و يال ‏هاي بلند و خط الراس‏ ها؛
3. درختان بلند و منفرد؛
4. زمين ‏هاي خيس، علف‌زار و پوشيده از برف خطرناك؛
5. غارهاي كوچك فرو رفتگي ‏هاي سطح زمين؛
6. در پناه و كنار صخره‏ هاي بلند؛
7. مكان ‏هاي خيلي باز و مسطح؛
8. فنس ‏ها و نرده ‏هاي فلزي.

مكان‏ هاي نسبتا امن در زمان صاعقه

1. دره ‏هاي كم‌عمق و پايين‌تر از اطراف؛
2. خاك و سنگ خشك؛
3. كوتاه‏ترين درختان در بين انبوه درختان؛
4. غارهاي عميق؛
5. ماشين ‏هاي رو بسته؛

نكات مهم در زمان احتمال وقوع صاعقه

زماني كه در معرض جريان القايي قرار مي‏گيريم، در حقيقت شرايط براي بروز صاعقه بسيار فراهم است و احتمال آن زياد است.  در اين حالت اشيا فلزي وز وز كرده و شبيه زنگ صدا مي‏كنند.  هم‏چنين هال ه‏اي آبي رنگ دور آن‌ها ‏‏پديدار مي‏شود.  موي افراد حالت سيخ سيخ پيدا مي‏كند و دستگاه ‏هاي صوتي پارازيت‌دار مي‏شوند.  در اين حالت مي‏بايست هر چه سريع‌تر به دنبال محل امن رفت.

در پايان بر اين نكته تاكيد مي‏شود كه مي‏بايست هر چه سريعتر اقدامات احيا فرد مصدوم به خصوص تنفس مصنوعي را شروع نمود زيرا عامل اصلي مرگ اين افراد وقفه تنفسي است.  هم‏چنين لازم به ذكر است كه فرد مصدوم هيچ‌گونه بار الكتريكي نداشته و لمس او بي‌خطر است.

هنگامي كه در معرض توفان و برخورد احتمالي صاعقه قرار داريم و رسيدن به محل امن امكان‌پذير نيست مي‏بايست سريعا اشياي فلزي را از خود دور كرده كوله پشتي يا زيرانداز يا هر چيز عايق ديگري را در زير پاهاي خود قرار داده و به وضعيت چمباتمه قرار بگيريم و سعي كنيم حداقل تماس را با زمين داشته باشيم.

در خاتمه اين مبحث به‌دليل اهميت خطرات صاعقه در تأسیسات حساس يا طبقه‏بندي ‏‏شده ضروري است، فصل‌ پنجم‌ آيين‌نامه‌ پيش‌گيري‏‌ و مبارزه‌ با آتش‌سوزي‌ در كارگاه‌ ها كه در خصوص جلوگيري‌ از حوادث‌ ناشي‌ از صاعقه‌ كه مي‏تواند در تأسیسات داراي طبقه‏بندي ‏‏هم كاربرد حايز اهميتي داشته باشد، اين آيين‌نامه ‏‏مشتمل‌ بر 86 ماده‌ و 6 تبصره‌ به‌ استناد ماده‌ 47 قانون‌ كار تدوين‌ شده و در سي‌ و پنجمين‌ جلسه‌ شوراي عالي‌ حفاظت‌ فني‌ مورخ‌ چهارشنبه‌ 1/6/1340 به‌ تصويب‌ نهايي‌ رسيده‌ و قابل‌ اجراست‌.

 (www. helal. ac. ir)

 

 

مهران ایزدی

درس قبل                                                               درس بعد

 

[1] Electrostatic Discharge

[2] Switching Electromagnetic Pulse

[3] Lightning- Electromagnetic ulse

[4]-Don Zips