البرهان فى تفسير القرآن
آشنایی با تفاسیر قرآن(قسمت هفدهم)
تفسیر البرهان فى تفسير القرآن؛
۱۵- البرهان فى تفسير القرآن از مهم‌ترين تفاسير روایی شیعه، تألیف سید هاشم بحرانی (حدود ۱۰۵۰ق-۱۱۰۷ق یا ۱۱۰۹ق). نویسنده در این تفسیر به تناسب آیات قرآن کریم، به موضوعات فقهی، قصص، احادیث نبوی و فضايل اهل بیت(ع) اشاره کرده است. بحرانی اخباری است و تفسیر وی با این رویکرد نوشته شده است.
علامه بحرانی در تفسیر البرهان، بسیاری از احادیث رسیده از اهل بیت(ع) در تفسیر قرآن را جمع‌آوری کرده است.
مؤلف سید هاشم بحرانی در مقدمه کتاب می‌نویسد:
کتاب البرهان، شما را بر بسیاری از اسرار علوم قرآن آگاه می‌سازد. برخی مسائل علوم شرعی، قصص و اخبار انبیاء(ع) و فضائل اهل بیت امامت(ع) را برای شما، روشن می‌گرداند. . . من روایات را از کتب معتبر، قابل اعتماد و مورد رجوعی، انتخاب کردم که مؤلفین آنها از مشایخ معتبر و علمای منتجب هستند. اغلب روایات را از طریق امامیه نقل کرده‌ام، ولی در آنجایی که روایات اهل سنت موافق روایات اهل بیت(ع)، یا در بیان فضائل اهل بیت(ع) هستند، از آنها نیز نقل نموده‌ام. از ابن عباس نیز مقدار کمی در تفسیر آیات، نقل کرده‌ام، زیرا او شاگرد حضرت علی(ع) بوده‌است.
روش سید هاشم بحرانی تفسیری
شیوه وی در این کتاب چنین است که ابتدا به نام سوره و محل نزول، فضیلت سوره و تعداد آیات، اشاره می‌کند، آنگاه آیاتی را که دارای روایت تفسیری‌اند، ذکر کرده، روایات مربوط به هر آیه قرآنی را به دنبال آن نقل می‌نماید.
علامه بحرانی در البرهان، تنها به ذکر روایات و اخبار بسنده کرده و سلسله اسناد احادیث‌ِ ضبط‌شده و احادیث اهل سنت را به صورت جداگانه در پایان هر بخش آورده است. او کتاب تفسیر خود را بیان تأویل آیات می‌داند. و منظور وی از تأویل دقیقاً احادیث نقل شده از امامان معصوم(ع) و ذکر فضایل آنان است. وی در خلال تفسیر خود توضیحی بر مطالب جمع‌آوری شده، نیفزوده است، اما در مقدمه مفصلی که پیش از تفسیر آورده، دیدگاه‌ها و تحلیل خود از تفسیر و مبانی آن را وصف کرده است.
علامه بحرانی در ۱۶ باب مقدمه مسائل قرآنی و دیدگاه‌های تفسیری خود را بیان می‌کند و فضای حاکم بر این ابواب و مقدمات بیان اختصاص تفسیر به ائمه اطهار(ع) است و صریحاً در باب ششم دیگران را از دست زدن به تفسیر نهی می‌کند.
هرچند تعبیر او از تفسیر در اینجا به تأویل بسیار نزدیک شده است. در باب پانزدهم به بیان همبستگی عترت و قرآن و تأکید بر اینکه باطن و علم قرآن نزد ائمه(ع) است، می‌پردازد.
باب آخر مقدمه، یعنی باب شانزدهم معرفی منابع وی و ارائه برخی اصطلاحات رایج تفسیری است؛ بی‌آنکه تعریفی از هیچ یک از این اصطلاحات از قبیل ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص، و تقدیم و تأخیر ارائه دهد و بدین‌گونه، زمینه را برای وارد شدن در تفسیر آیات و بیان احادیثی در ذیل آیه، یا آیات منتخب هموار می‌سازد. حسی که به فضای تفسیر البرهان غلبه دارد، حاکی از دفاعی کلامی برای اثبات حقانیت و معرفی فضایل اهل بیت(ع) است.
استاد محمد هادی معرفت معتقد است:
«او از محدثان فاضل و جزو پژوهندگان اخبار و روایات بود و احادیث فراوانی را گرد آورد؛ بی‌آنکه در جرح و تعدیل راویان آن سخنی بگوید یا به تأویل روایاتی که آشکارا با عقل و نقل در تعارض است، بپردازد؛ که شیوه بیشتر اخباریان افراطی است.
در این تفسیر به همه آیات قرآن پرداخته نشده و تنها آیاتی تفسیر شده است که در ذیل آنها روایتی- ولو مربوط به یک کلمه آن- نقل شده باشد؛ لذا این کتاب علاوه بر ایرادهای پیش گفته، همچون ضعف اسناد، ذکر روایات مرسل و بی‌اعتباری اغلب منابع، تفسیری ناپیوسته است و نیز مؤلف در آنجا که روایات متعدّد باشد و احیانا در تعارض باشند در مقام توجیه بر نیامده و در جهت تأویل یا رفع تعارض آنها کوششی نکرده است.
این کتاب در کل و با چشم‌پوشی از پاره‌ای نقص ها مجموعه‌ای نادر و یگانه است که مؤلف در آن، احادیث ارزشمندی را از چشمه‌سار دانش امامان معصوم علیهم السّلام گرد آورده است و بر خوانندگان آگاه و پژوهشگران خردمند است که به بحث و بررسی درباره روایات فراوان آن پردازند و از میان انبوه آنها، سره را از ناسره باز شناسند. »
چاپ جدیدی در ۵ جلد به قطع رحلی توسط مرکز چاپ و نشر مؤسسه بعثت تهران با تحقیق گروه بحث‌های اسلامی این مؤسسه و مقدمه شیخ محمدمهدی آصفی، صورت گرفته است.
(پایان قسمت هفدهم)